Celâl Temel

1918 yılı yaz aylarında Birinci Dünya Savaşı sona ermek üzereydi. Wilson Prensipleri, Osmanlı içindeki çeşitli uluslara özgürlükler vaat ediyordu. Osmanlı İmparatorluğu dağılıyordu; savaş suçlusu ilan edilen İttihat Terakki Cemiyeti kapanmış; herkes ya evine gidiyor ya da yeni bir ev kuruyordu! Bu süreçte, Kürd Aydınlarında da büyük bir hareketlilik vardı. Bir şeyler yapmak isteyen önemli Kürd Entelektüelleri vardı. İttihat-Terakki,1913-1918 yılları arasında, hiçbir Kürd örgütlenmesi ve yayınına izin vermemişti. İlk yapılacak iş, bir yayın çıkarılması ve bir örgüt kurulmasıydı.

 1918 yılı yaz aylarında, Dr. Abdullah Cevdet’e ait Cağaloğlu’ndaki “İçtihadEvi”nde (Bu ev hâlen duruyor; maalesef başkalarının elinde!) defalarca toplanan Kürd Aydınları, önce bir yayın (JÎN Dergisi), sonra bir parti (Kürdistan Teâlî Cemiyeti) kurma kararı aldılar. Toplantılar, bir süre sonra İçtihad Evi’nin hemen yanında kiralanan bir binada devam etti.

Rusya’daki sürgünden dönen Bediüzzaman Said-i Kürdi de başlangıçta bu toplantılara katıldı. Ancak o bir başka yolda (İslami yolda) devam kararı aldı. Olsun yetiştirdiği öğrencileri Müküslü Hamza, Mehmet Şefik Arvasi vardı. Önemli Kürd önderleri, entelektüelleri, aydınları vardı. Seyid Abdülkadir, Emin Ali Bedirhan, Mevlânzâde Rıfat, Şerif Paşa, Yamulkiler, Babanlar, Bedirhanlar, Cemilpaşalar vardı ve hiçbir büyük aileye mensup olmayan Memduh Selim gibi çağının ilerisinde Kürd aydınları vardı. İlk defa bu kadar çok ve farklı Kürd bir araya geliyordu!..

 Toplantılar sonucunda, Mondros Mütarekesi’nden bir hafta sonra, 7 Kasım 1918 tarihinde, JÎN Dergisi’nin yayını başladı ve Aralık ayı sonunda da KÜRDİSTAN TEÂLİ CEMİYETİ kuruldu. Bu kritik dönemle ilgili çok şey yazılabilir. Burada sadece, bu dönemdeki üç Kürd yayınından (Jîn, Serbestî ve Kürdistan) söz edeceğiz. Sonra da seri şekilde bu yayınlarda, 1916 Kürd Tehciriyle ilgili olarak yazılan bazı ilginç yazılara yer vereceğiz. (Dönemle ilgili olarak, “1918-1923, Mondros’tan Lozan’a Kürdler, Kürdlerin Aldanma ve Aldatılma Yılları” kitabımızdan daha geniş bilgi edinilebilir.)

JÎN DERGİSİ:

Bilindiği gibi Kürçede“jin” kadın, “jîn” yaşam anlamındadır. Kürd Aydınları7 Kasım 1918 tarihinde, Kürdistan Teali Cemiyeti’nin yayın organı olarak yayımladıkları dergiye “JÎN” adını vermişler: “JÎN, KovaraKurdî-Tirkî (Kürdçe-Türkçe Dergi)”. İlk sayısında, “Maksadımız” başlığıyla şöyle deniyor:

“Jîn, kişisel bir çıkar sağlanması için çıkmıyor. O'nun amacı, yüz yıllardan beri ihmal edilen Kürd'ün tarihsel yaşamına, ulusal haklarına, edebiyat ve sosyolojisine ilişkin yayında bulunmaktır. Kanımıza göre Kürd ulusuna, uluslar topluluğu alanında layık olduğu yeri hazırlamayı başarabilmek, çağın anlayışına uygun bir çalışma biçimini ele almakla mümkündür. Girişimimizin pek çetin bir çalışmayı gerektirdiğinin bilincindeyiz. Fakat biz bu ağır görevi üstlenirken, yurt ve halkı için daima en büyük fedakârlıkları seçmekle belirlenen Kürd ulusunun maddî, manevî yardımlarına ve kolaylaştırıcı desteğine güvenebileceğimizi hakkıyla ümit ettik. Başarı Allah'tandır.”

Arap harfleriyle, Türkçe-Kürdçe, 16-24 sayfa ve Kürdistan Teâli Cemiyeti’nin yayın organı olarak yayımlanan derginin sorumlu müdürüMüküslü Hamza’dır. (Son beş sayı Memduh Selim). Derginin daimî yazarları, Kemal Fevzi (Hîzanîzâde), Evdirrehim Rahmi Hekkârî(Abdürrahim Zapsu),XelîlXiyalî (Halil Hayali), Memduh Selim, Aziz Yamulkî, LawReşid, Siverekli Hilmi, Süleyman Tevfik (Pîremerd), …

 7 Kasım 1918 tarihinde yayına başlayan Jîn Dergisi’nin yayını, bir yıl dolmadan 2 Ekim 1919 tarihli 25. sayı ile sona ermiştir. Daha doğrusu baskıyla yayını durdurulmuştur.

Jîn Dergisi’nin tüm sayıları (25 sayı), İsveç’te yaşayan değerli Kürd Aydını, Araştırmacı Mehmet Emin Bozarslan tarafından hem tıpkı basım olarak hem Arap harflerinden Lâtin harflerine çevrilmiş ve dili sadeleştirilmiş olarak, beş cilt hâlinde yayımlanmıştır. (Günümüzü de çok yakından ilgilendiren, bu dergideki yazıları, her Kürd aydınının, dikkatle okumasını öneririm.CT)

KÜRDİSTAN GAZETESİ VE DERGİSİ       

22 Nisan 1898 tarihinde Kahire’de sürgünde bulunan Mikdad Mithad Bedirxan tarafından çıkartılan Kürdistan Gazetesi, aynı zamanda bilinen ilk Kürd gazetesidir. Kürtleri aydınlatmak, bilinçlendirmek amacıyla Kuzey Kürdistan’da yaygın olan Kürmancî lehçesiyle yayımlanan gazete, başlangıçta yalnız Kürdçe, on beş günde bir, dört sayfa ve her sayısı iki bin adet basıldı. Gazete gizli bir şekilde, çeşitli yollarla, Kürd aydınlarına ulaştırıldı. 

Gazetenin sonraki bazı sayıları, Abdurrahman Bedirxan sorumluluğunda İsviçre’nin Cenevre kentinde, daha sonra da Avrupa’nın çeşitli kentlerinde yayımlandı. 1902 yılında yayımlanan 31. sayıdan sonra yayınına son verildi.

“Kürdistan”, 30 Ocak 1919 tarihinde İstanbul’da, haftalık, ilmi, siyasi ve edebi bir dergi olarak yeniden yayına başladı. Muhammed Mihri (Hilav) sorumluluğunda ve Arvasizade Mehmet Şefik başyazarlığında yayın yapan dergide, Abdullah Cevdet, Kemal Fevzi, Harputlu Ahmet Vehbi,[MOU1] Dr. Maruf Haznedar gibi aydınların da yazıları vardı. Bazı sayılarda, Türkçe ve Kürdçeden başka, Arapça, Farsça ve Fransızca yazılar da yer almıştır. Dergi yayını yaklaşık bir yıl sürmüş ve 37 sayı yayımlandıktan sonra kapanmıştır. Kürdistan Dergisi de çeşitli sayılarında 1916 Kürd Tehciri dramına yer vermiştir. (1898 yılında yayımlanmaya başlanan Kürdistan Gazetesi’nin 30 sayısı da Mehmet Emin Bozarslan tarafından hem tıpkı basım olarak hem Arap harflerinden Lâtin harflerine çevrilmiş ve dili sadeleştirilmiş olarak, iki cilt hâlinde yayımlanmıştır.)

SERBESTÎ GAZETESİ

Serbesti Gazetesi,II. Meşrutiyet’in ilanından hemen sonra, 16 Kasım 1908 tarihinde, ünlü Kürd gazeteci Mevlânzâ de Rıfat tarafından günlük olarak yayına başladı. Meşrutiyet döneminde, İttihat-Terakki karşıtı, liberal çizgideki bir gazeteydi. Gazete savaş öncesinde, İttihat-Terakki’nin baskısıyla kapandı. Savaş sonrasında tekrar yayına başladı. Mevlânzâde Rifat’ın daha ulusal bir tavır aldığı ve Kürdistan Teâli Cemiyeti üyesi olduğu bu dönemde (1919), gazetenin yayını Kürdistan Teali Cemiyeti paralelinde bir politik çizgi izledi.

Gazetede, Osmanlı ve Kürd aydınları Kürd Sorunu ile birlikte, dönemin önemli politik konuları, çeşitli sosyal olayları dile getirildi. Serbesti’de, Mevlânzâde’den başka,Kamuran Bedirxan ve Celadet Bedirxan kardeşler ve Evdirrehim Rahmi Hekkârî’nin yazıları da dikkat çekmektedir. Bu süreçte, gazetede 1916 Kürd Tehciri ile de ilgili, çok sayıda haber ve yazıya yer verilmiştir.

Önümüzdeki günlerde, 1918-1920 sürecinde bu üç yayın organında, 1916 Kürd Tehciri ile ilgili olarak yayımlanan yazıları yayımlayacağız. [MOU1]