Francis Fukuyama, Rusya’yı Ukrayna’yı işgale götüren sürecin ideolojik perde arkasını ve sonuçlarını yazdı.

Tüm dünyada büyük tartışmalara neden olan “Tarihin Sonu” kitabının yazarı ve Stanford Üniversitesi’nin Demokrasi, Kalkınma ve Hukukun Üstünlüğü Merkezi'nde kıdemli bir araştırmacısı Francis Fukuyama, Rusya’yı Ukrayna’yı işgale götüren sürecin ideolojik perde arkasını ve sonuçlarını Financial Times gazetesi için değerlendirdi. 

24 Şubat'ta Rusya'nın Ukrayna'yı işgali, dünya tarihinde kritik bir dönüm noktası olarak görülüyor. Pek çok insan, bunun soğuk savaş sonrası dönemin kesin olarak sonunu, 1991'den sonra ortaya çıktığını düşündüğümüz “bütün ve özgür Avrupa”nın geri dönüşünü ya da aslında “Tarihin Sonu”nun sonunu işaret ettiğini söyledi.

Elbe'nin doğusundaki olayların zeki bir gözlemcisi olan Ivan Krastev, geçenlerde The New York Times'ta “Artık hepimiz Vladimir Putin'in dünyasında yaşıyoruz” dedi.

Rus saldırısının Ukrayna sınırlarının çok ötesine ulaşan sonuçları olduğuna şüphe yok. Putin, Ukrayna'yı Rusya'ya dahil ederek ve 1990'lardan itibaren NATO'ya katılan tüm Doğu Avrupa devletlerini kapsayan bir etki alanı yaratarak, eski Sovyetler Birliği'ni mümkün olduğunca yeniden bir araya getirmek istediğini açıkça belirtti.

Bu savaşın nasıl gelişeceğini bilmek için henüz çok erken olsa da, Putin'in maksimum hedeflerine ulaşamayacağı zaten açık. Hızlı ve kolay bir zafer ve Ukraynalıların ona bir kurtarıcı gibi davranacağını bekliyordu. Bunun yerine, tüm kesimlerden Ukraynalıların eşi görülmemiş derecede bir azim ve ulusal birlik göstermesiyle, öfkeli bir eşek arısı yuvasını karıştırmış oldu.

Putin, Kiev'i alıp Başkan Volodymyr Zelensky'yi görevden indirse bile, uzun vadede 40 milyondan fazla öfkeli bir ulusu askeri güçle boyun eğdiremez. Ve bu yeni durumda, Rusya ekonomisine maliyetli yaptırımlar uygulayan demokratik bir dünya ve daha önce hiç olmadığı kadar birleşik ve seferber olan NATO ittifakıyla karşı karşıya olacak.

Aynı zamanda, mevcut kriz, mevcut liberal dünya düzenini çantada keklik olarak kabul edemeyeceğimizi de göstermiştir. Bu, uğruna sürekli mücadele etmemiz gereken ve gardımızı indirdiğimiz anda ortadan kaybolacak bir şeydir.

Günümüz liberal toplumlarının karşılaştığı sorunlar Putin'le başlamadı ve bitmiyor ve Ukrayna'da engellense bile çok ciddi zorluklarla karşı karşıya kalacağız. Liberalizm bir süredir hem sağdan hem de soldan saldırı altında. Freedom House'un 2022 tarihli “Dünyada Özgürlük” araştırmasında, küresel özgürlüğün 16 yıldır art arda düştüğünü gösteriyor. 

Sadece Rusya ve Çin gibi otoriter güçlerin yükselişi nedeniyle değil, aynı zamanda ABD ve Hindistan gibi uzun süredir devam eden liberal demokrasilerde de popülizme, illiberalizme ve milliyetçiliğe dönüş nedeniyle geriledi.

Liberalizm, ilk kez 17. yüzyılda dile getirilen, siyasetin bakış açısını düşürerek şiddeti kontrol etmeye çalışan bir doktrindir. İnsanların en önemli konularda,  örneğin hangi dine bağlı kalacakları gibi, anlaşamayacaklarını, ancak kendi görüşlerinden farklı görüşlere sahip yurttaşlara müsamaha göstermeleri gerektiğini kabul eder.

Bunu, modern devletlerin güçlerini denetleyen ve dengeleyen bir hukuk devleti ve anayasal hükümet aracılığıyla bireylerin eşit haklarına ve onuruna saygı göstererek yapar. Bu haklar arasında mülk sahibi olma ve özgürce iş yapma hakları da vardır, bu nedenle klasik liberalizm modern dünyada yüksek düzeyde ekonomik büyüme ve refah ile güçlü bir şekilde ilişkilendirilmiştir. Ek olarak, klasik liberalizm tipik olarak modern doğa bilimi ve bilimin dış dünyayı anlamamıza ve kendi yararımıza manipüle etmemize yardımcı olabileceği görüşüyle bağlantılıdır.

Bu fikirlerin çoğu şu anda saldırı altında. Popülist muhafazakarlar, liberal toplumlarda gelişen açık ve çeşitli kültüre şiddetle içerliyorlar ve herkesin aynı dine inandığı ve aynı etnik kökene sahip olduğu bir zamanın özlemini çekiyorlar. Gandhi ve Nehru'dan oluşan liberal Hindistan, Hindistan Başbakanı Narendra Modi tarafından hoşgörüsüz bir Hindu devletine dönüştürülmektedir; bu arada ABD'de beyaz milliyetçilik Cumhuriyetçi Partinin bazı çevrelerince açıkça kutsanıyor.

Popülistler, yasaların ve anayasaların getirdiği kısıtlamalardan rahatsız: Donald Trump, 2020 seçimlerinin kararını kabul etmeyi reddetti ve şiddetli bir kalabalık, Capitol'e saldırarak seçim sonucunu  tersine çevirmeye çalıştı. Cumhuriyetçiler, bu güç gaspını kınamak yerine, büyük ölçüde Trump'ın büyük yalanının arkasında sıraya girdiler.

Hoşgörü ve ifade özgürlüğü gibi liberal değerlere de soldan da meydan okundu. Pek çok ilerici, uzun uzun tartışması ve fikir birliği oluşturmasıyla liberal siyasetin çok yavaş olduğunu ve küreselleşmenin bir sonucu olarak ortaya çıkan ekonomik ve ırksal eşitsizlikleri ele almakta ciddi bir şekilde başarısız olduğunu düşünüyor. Bu eleştirel bakış, sosyal adalet adına ifade özgürlüğünü ve yasal süreci sınırlamaya istekli olduklarını gösterdi.

Hem anti-liberal sağ hem de sol, bilime ve uzmanlığa olan güvensizliklerinde el ele veriyor. Solda, 20. yüzyıl yapısalcılığından postmodernizme ve bilimin otoritesini sorgulayan çağdaş eleştirel teoriye uzanan bir düşünce çizgisi var. Fransız düşünür Michel Foucault, karanlık elitlerin, eşcinseller, akıl hastaları veya hapsedilenler gibi marjinalleştirilmiş grupların üzerindeki baskı ve kontrolu maskelemek için bilim dilini kullandığını savundu. Bilimin nesnelliğine yönelik bu aynı güvensizlik, muhafazakar kimliğin giderek aşılara, halk sağlığı yetkililerine ve daha genel olarak uzmanlığa yönelik şüphecilik etrafında döndüğü aşırı sağa kaydı.

Bu arada, teknoloji bilimin yetkilisini zayıflatmaya yardımcı oluyor. İnternet ilk başlarda hükümetler, yayıncılar ve geleneksel medyanın gücünü aşmak açısından coşkuyla desteklendi.. Ancak Rusya'dan QAnon komplocularına kadar kötü niyetli oyuncular bu yeni aracı yalan-yanlış bilgi ve nefret yaymak için kullanmaya başlayınca bu yeni dünya büyük bir ters düz oluş yaşadı. Bu eğilimler, güvenilir bilgi üzerinde değil, virallik üzerinde gelişip yükselen büyük internet platformları tarafından kendi çıkarları için desteklendi.

Bu noktaya nasıl geldik? İkinci Dünya Savaşı’nı izleyen yarım yüzyılda, hem liberalizm hem de liberal bir dünya düzeni etrafında geniş ve büyüyen bir fikir birliği vardı. Ülkeler açık bir küresel ekonomiden yararlandıkça ekonomik büyüme hızlandı ve yoksulluk azaldı. Bu gerçek, modern yeniden doğuşunu içeride ve dışarıda liberal kurallarla oynamaya istekli olmasıyla mümkün kılan Çin'i de içeriyordu.

Ancak klasik liberalizm yıllar içinde yeniden yorumlandı ve sonunda kendi kendini baltalayan eğilimlere dönüştü. Sağda, savaş sonrası ilk yılların ekonomik liberalizmi, 1980'lerde ve 1990'larda bazen “neoliberalizm” olarak adlandırılan şeye dönüştü. Liberaller serbest piyasanın önemini anlıyorlar, ancak Milton Friedman ve “Chicago Okulu” gibi ekonomistlerin etkisi altında, piyasaya tapıldı ve devlet giderek ekonomik büyümenin ve bireysel özgürlüğün düşmanı olarak şeytanlaştırıldı. 

Neoliberal fikirlerin büyüsü altındaki gelişmiş demokrasiler, refah devletlerini ve düzenlemeleri budamaya başladı ve gelişmekte olan ülkelere aynısını “Washington Uzlaşması” altında yapmalarını tavsiye etti. Sosyal harcamalarda ve devlet sektörlerinde yapılan kesintiler, bireyleri piyasanın kaprislerinden koruyan tamponları kaldırdı ve son iki nesilde eşitsizlikte büyük artışlara yol açtı.

Bu kesintinin bir kısmı haklı olsa da, aşırı uçlara taşındı ve örneğin, 1980'lerde ve 1990'larda ABD finans piyasalarının istikrarsızlaşmasına ve 2008'deki gibi finansal krizlere yol açan kuralsızlaştırmaya yol açtı. Verimliliğe tapınma, 2010'larda popülizmin yükselişinin zeminini hazırlayan zengin ülkelerdeki işlerin dış kaynaya aktarılmasına ve işçi sınıfı topluluklarının yok edilmesine kadar vardı.

Sağ, ekonomik özgürlüğe değer verdi ve onu sürdürülemez uçlara itti. Buna karşın sol, sosyal normlar ve insan topluluklarının rahatsızlığı pahasına olduğunda bile, bireysel seçim ve özerkliğe odaklandı. Bu görüş, birçok geleneksel kültürün ve dini kurumun otoritesini sarstı. Aynı zamanda, eleştirel teorisyenler, liberalizmin ister erkek, ister Avrupalı, beyaz insan ya da heteroseksüel olsun sadece savunucularının kişisel çıkarlarını maskeleyen bir ideoloji olduğunu iddia etmeye başladılar.

Hem sağda hem de solda, temel liberal fikirler aşırı uçlara itildi ve bu da liberalizmin kendisinin algılanan değerini aşındırdı. Ekonomik özgürlük, devlet karşıtı bir ideolojiye ve kişisel özerklik, çeşitliliği ortak bir kültürden önde tutan ilerici bir dünya görüşüne dönüştü. Bu kaymalar daha sonra kendi tepkilerini üretti, burada solun artan eşitsizliği kapitalizmin kendisine yüklediği ve sağın liberalizmi tüm geleneksel değerlere bir saldırı olarak gördüğü yer oldu.

Liberalizme en çok, insanlar liberal olmayan bir dünyada yaşadıklarında değer verilir. Doktrinin kendisi, Protestan Reformu'nu izleyen 150 yıllık aralıksız din savaşından sonra Avrupa'da ortaya çıktı. Avrupa'nın 20. yüzyılın başlarındaki yıkıcı milliyetçi savaşlarının ardından yeniden doğdu. Avrupa Birliği ve ABD gücü tarafından yaratılan daha geniş küresel açık ticaret ve yatırım düzeni biçiminde liberal bir düzen kurumsallaştırıldı. 1989 ve 1991 yılları arasında komünizmin çöktüğü ve onun altında yaşayan halkların kendi geleceklerini şekillendirmek için özgürleştirildiği zaman büyük bir ivme kazandı.

Bununla birlikte, Berlin Duvarı'nın yıkılmasından bu yana bir nesilden fazla zaman geçti ve liberal bir dünyada yaşamanın erdemleri birçokları tarafından kabul edildi. Yıkıcı savaşların ve totaliter diktatörlüğün hatırası, özellikle Avrupa ve Kuzey Amerika'daki genç insanlar için çok geride kaldı. Bu yeni dünyada, Avrupa savaşını olağanüstü bir şekilde önlemeyi başaran AB, sağdaki birçok kişi tarafından zalim olarak görülürken, muhafazakarlar hükümetin maske takmayı ve Kovid-19'a karşı aşılanmayı zorunlu kılmasının Hitler'in Yahudilere karşı uyguladığı muameleyle karşılaştırılabilir olduğunu savundu.. Bu, ancak gerçek diktatörlük deneyimi olmayan güvenli ve halinden memnun bir toplumda olabilecek bir şey.

Dahası, liberalizm birçok insana ilham vermeyebilir. Politikanın bakış açısını kasıtlı olarak azaltan ve farklı görüşlere hoşgörüyü emreden böyle bir doktrinden ortak dini görüşlere, ortak etnik kökene veya kalın kültürel geleneklere dayalı güçlü bir topluluk isteyenlerin çoğu zaman tatmin olmaz.

Dünya ortaya çıkan bu boşluğa liberal olmayan otoriter rejimler adım  ttı. Rusya, Çin, Suriye, Venezuela, İran ve Nikaragua'nın liberal demokrasiden hoşlanmamaları ve kendi otoriter güçlerini sürdürmek istemeleri dışında çok az ortak noktası var. Örneğin, Venezuela nüfusunun beşte birinden fazlasını sürgüne göndermiş olmasına rağmen, Caracas'taki Nicolás Maduro'nun aşağılık rejiminin hayatta kalmasına izin veren bir karşılıklı destek ağı oluşturdular.

Bu “illiberal” ağın merkezinde, kendi halkına ne kadar kötü davranırsa davransın, ABD'ye veya AB'ye karşı çıkan hemen hemen her rejime silah, danışman, askeri ve istihbarat desteği sağlayan Putin Rusyası var. Bu ağ, liberal demokrasilerin kalbine kadar uzanıyor. Sağcı popülistler, Putin'i Ukrayna'yı işgal ettikten sonra “dahi” ve “çok bilgili” olarak nitelendiren eski ABD başkanı Trump'tan başlayarak Putin'e hayranlıklarını dile getiriyorlar. 

Fransa'da Marine Le Pen ve Eric Zemmour, İtalya'da Matteo Salvini, Brezilya'da Jair Bolsonaro, Almanya'da AfD liderleri ve Macaristan'da Viktor Orban gibi popülistler, geleneksel değerleri hiçe sayarak kararlılıkla savunan “güçlü” bir lider olan Putin'e sempati gösterdiler. Liberal dünya, son iki nesil boyunca cinsiyet eşitliği ve gay ve lezbiyen insanlara karşı hoşgörüde büyük artışlar sağladı, bu da bazılarının erkeksi güce ve saldırganlığa kendi içlerinde birer erdem olarak tapınma hakkını kışkırttı.

Ülkelerinin savunması için birleşen ve çok daha büyük bir düşmana karşı umutsuzca savaşan Ukraynalıların kahramanlığı, dünyanın dört bir yanındaki insanlara ilham verdi. Başkan Zelensky, mecazi değil gerçek ateş altında cesur ve daha önce parçalanmış bir ulus için bir birlik kaynağı olan örnek bir lider olarak görülmeye başlandı. Ukrayna'nın tek başına duruşu, uluslararası desteğin dikkate değer bir şekilde artmasına neden oldu. Dünyanın dört bir yanındaki şehirler kendilerini mavi-altın sarısı Ukrayna bayraklarıyla donattı ve maddi destek sözü verdiler.

Putin'in planlarının aksine, NATO, Finlandiya ve İsveç'in şimdi ittifaka katılmayı düşünmesiyle her zamankinden daha güçlü hale geldi.. En dikkat çekici değişiklik, daha önce Rusya'nın Avrupa'daki en büyük dostu olan Almanya'da yaşandı. Şansölye Olaf Scholz, Alman savunma bütçesinin ikiye katlandığını ve Ukrayna'ya silah tedarik etmeye hazır olduğunu açıklayarak, onlarca yıllık Alman dış politikasını tersine çevirdi ve ülkesini tüm kalbiyle Putin'in emperyalizmine karşı mücadeleye attı.

Putin'in daha büyük bir Rusya gibi daha büyük hedeflerine nasıl ulaştığını görmek zor olsa da, hala önümüzde uzun ve moral bozucu bir yol ile karşı karşıyayız. Putin, Rusya'nın elindeki tüm askeri gücü henüz ortaya koymadı. Ukrayna'nın savunucuları bitkin durumda ve yiyecek ve mühimmat tükeniyor. Kendi güçlerini ikmal eden Rusya ile Ukrayna direnişini desteklemek isteyen NATO arasında bir yarış olacak. 

Rusya baskıyı arttırdıkça, Ukrayna şehirleri ayrım gözetmeksizin bombardımana maruz kalıyor ve trajik bir şekilde Çeçenya'daki Grozni gibi 1990'larda benzer Rus bombardımanına maruz kalmış yerlere benzemeye başlıyor. Ayrıca, “uçuşa yasak bölge” çağrıları arttıkça, NATO ile Rusya arasında savaşın tırmanması tehlikesi de var. Ancak Putin'in saldırganlığının bedelini ödeyecek olan Ukraynalılar ve hepimiz adına savaşacaklar.

Putin kaybetse bile liberalizmin sancıları bitmeyecek. Çin, İran, Venezuela, Küba ve batılı ülkelerdeki popülistlerin yanı sıra kanatlarda bekleyecek. Ancak dünya, liberal bir dünya düzeninin değerinin ne olduğunu ve insanlar onun için mücadele etmedikçe ve birbirlerine karşılıklı destek göstermedikçe ayakta kalamayacağını öğrenmiş olacak. Ukraynalılar, gerçek cesaretin ne olduğunu ve 1989 ruhunun dünyanın kendi köşelerinde canlı kaldığını herkesten daha fazla gösterdi. Geri kalanımız için uyku halindeydi ve yeniden uyanıyor.

Kaynak