Mehmed Mihri Bey’in Kürd diline olan özel ilgisi, dil alanındaki yetkinliği, 1908’de daha Van’da iken ve ondan sonra da 1913-1914 yıllarında İstanbul’da Hêvî Cemiyeti tarından yayınlanan Rojî Kurd ve Hetawî Kurd dergilerindeki yazılarından, 1955-1956 yıllarında Hewlêr’de yayınlanan Hetaw dergisindeki seri yazılarından anlaşılmaktadır. İkinci Meşrutiyet’in ilanından hemen sonraki dönemde başta hurûf, alfabe ve Kürdçe eğitim olmak üzere, Kürdler ve Küdçenin geleceğiyle ilgili yoğun bir tartışma başlamıştı. Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla birlikte akamete uğrayan bu tartışma ve çalışmalar, savaşın bitiminden hemen sonra daha geniş bir çerçevede, bundan önceki yazılarda bahsettiğim gibi, “Encûmen-i Lisan” ya da “Kürd Dili Standartlaştırma Komisyonu” adıyla oluşturulan birimlerle Kürd dili üzerine yapılan çalışmalar planlanarak somut hedefler doğrultusunda işbölümü yapılarak tekrar başlamıştır.

Mehmed Mihri, hanımı, kızları ve torunlarıyla, 1940’lar

1918’de yeniden başlayan bu alandaki çalışmaların ilki ve belki de en kapsamlısı da Mehmed Mihri’nin “M. M.” kısaltmalarıyla yazdığı “Mukaddimet’ûl İrfan” adlı eseridir. Eser, 1918 yıllının sonlarına doğru basılmış. Mukaddimet'ûl-İrfan"ın tanıtımı ilk kez 14 Teşrin-i Sanî 1334 (14 Kasım 1918) tarihinde Jîn dergisinin 2’ci sayısında yapılmıştır. Yapılan tanıtımda yazarın adı verilmeden, “Kürd dilinin gramer kuralları konusunda "Mukaddimet'ûl-İrfan" adlı bir küçük kitap yayınlanmıştır. Dergimizin yönetim yerinde ve Şehzadebaşı'nda Kooperatif Şirketi civarında Kitapçı Hamdi Efendi'nin dükkânında bulunur.”[1] bilgisi verilmektedir. Ondan sonra da Kurdistan mecmuasının birinci sayısından başlamak üzere birçok sayıda diğer bazı Kürdçe eserlerle birlikte Muqeddîmetûl Îrafan adlı eserin de tanıtımı aşağıdaki gibi yapılmıştır: “İdarehanemizde mevcut olan asar-ı Kürdiye (Kürdçe eserler): Muqeddimetûl Îrafan/ M. M.: Lisan-ı Kurdinin tevhidine (birliğine) hâdım (hizmet eden) bir risaledir.”[2] Adıgeçen eserin amacı, tarzı ve içeriğine dair yazarın kısa değerlendirmesi şöyledir: “Mukaddimetû’l Îrfan” namlı eserimde arz ettiğim tarz üzerine Kürd dilinde pek çok şive ve muhtelif lehçelerin mevcudiyeti ve dil kaidelerine dair, bize ait yazılan eserlerde noksanlık içermiş olduğundan, bu konuda yazılmış eserlerin noksan, düzeltme yapılmamış, hataları düzeltilmemiş ve iptidailikten kurtulamamaları besbellidir. Zira her eser sahibi ancak kendi şivesine, lehçesine ait birtakım kaideleri ortaya çıkarmıştır. Halbuki böyle bir eser Kürd lisanına ait olamaz, belki bir aşiret ya bir kabile yahut bir vilayet veyahut bir-iki vilayetin lisanına bağlı ve Kürd dilinin birlik, düzeltme ve ayıklama değil bilakis ayrıştırmasına ve karmakarışıklığına sebep olacaktır. Bundan dolayı biz her tarafa müracaattan bağımsız ve azade olarak şu kitabı yazdık ve bu kitaptan maksat Kürd dilinin düzeltilmesi, birliği ve ayıklanmasıdır yoksa ayrıştırma ve dağıtma değildir.”[3]

 Yazarın Kürd dili ve lehçeleri alanındaki sistematik çalışmaları, bir giriş mahiyetinde bu eserin basımıyla başlamış ve daha sonra sahibi olduğu Kürdistan (30 Kanun-i Sani 1335/30 Kasım 1919) dergisinin farklı sayılarında “İrfan” ve “Esas” başlıkları altında devam etmiştir.

Mehmed Mihri’nin “Esas: Kürdçe sarf ve nahiv” başlığı altında, Kurdistan dergisinin 1, 2, 4, 10, 15, 16, 18, ve 19. sayılarında yayınlanan seri yazıları, muhtelif lehçelerden oluşan Kürd dilinin dilbilgisi kaidelerini tespit etmeye yönelik yapılmış kendi alanındaki ilk çalışmalardan biridir. Yazarın ifadesiyle bu çalışmayla hedeflenen maksat, Kürd dilinin düzeltilmesi, ayıklanması ve birliğinin sağlanmasıdır. Yazar bu eserin oluşturulmasında, “Kurdî-Soranî” şivesini esas olarak kabul eder ve bu şiveye dair mevcut kaidelerden bahsederek olmayan kaideleri de diğer şivelerden almak suretiyle mükemmel, geniş edebi ve zarif bir genel dilin kaidelerini göstereceğini belirtir.[4]

undefined

Ayrıca bu yazıların devamı mahiyetinde ve buna ek olarak da farklı Kürd aşiretlerinin konuştukları lehçe ve şivelerin yakınlık ilişkisi, bu aşiretlerin farklı tarihsel dönemlerdeki demografik hareketliliği ve yayılma alanlarını da inceleyen seri yazıları, 1955-1956 yıllarında, “Yekîtî Zimanê Kurdî” (Kürd Dilinin Birliği) başlığı altında ve 27 bölüm halinde Hewlêr’de basılan Hetaw dergisinde yayımlanmış. Mehmed Mihri, Kürd dili ve aşiretlerine dair yazılarıyla adeta bir dil ve diyalektler haritasını meydana getirmeye çalışmıştır. Hetaw dergisinin sahibi ve sorumlu müdürü olan Gîw Mukrîyanî, Mehmed Mihri ve Kürd diliyle ilgili çalışmaları için şöyle yazmıştır: “Büyük bilge ve kendi alanında uzman olan Mehmed Mihri Hoca, Hetaw dergisi için ta İstanbul’dan yardım elini uzatmıştı, en şirin bir şive ve yorumuyla “Kürd Dilinin Birliği” üzerine yazdığı dizi yazıları, Hetaw dergisinin 47-74. sayıları boyunca yayınlanmıştır.”[5] 

Okumakta olduğunuz bu dizi yazıyla, Mukaddime’ûl İrfan’dan başlayarak Kürd dili ve lehçeleri alanındaki bu çok değerli belgeleri ve çalışmaları, yaklaşık yüz yıl sonra yeniden düzenleyip değerlendirerek ilgili akademik kesimler ve kamuoyuyla paylaşarak, bugün de sürmekte olan Kürd dili çalışmalarına ve “Kürdçe anadille eğitim hakkı” tartışmalarına bir katkı sunabilirse amacına ulaşmış olur. Mukaddime’ûl İrfan adlı çalışmanın kendi alanında bir ilk olması itibarıyla, önümüzdeki hafta bu esere dair daha geniş kapsamlı bir yazı hazırlayacağım.

[1] Jîn, Sayı: 2, 14 Teşrin-i Sanî 1334 (14 Kasım 1918), Weşanxana Deng, Wergera: M. Emîn Bozarslan, 1985

[2] Kurdistan Mecmuası, Birinci Sene, 30 Kanun-i Sani 1335 (30 Ocak 1919), Eded (No): 1

[3] Esas: Kürtçe Sarf, Nahiv, Kurdistan, Sayı: 4, Birinci Sene, Cumartesi, 15 Mart 1335 (15 Mart 1919)

[4] M. M., Kürdçe sarf ve nahiv, Kurdistan, sayı: 10, s. 127

[5] G. M. (Gîw Mukrîyanî), Yekîtî Zimanê Kurdî, Kovarî Hetaw, Sal: 3, Jimar: 75, 10ê Teşrîn 1956, s. 1-2

Rûdaw