Abuzer Bali Han(Türkolog-Kürdolog)  -Dilbilimci-

         II. Bölüm

Türkoloji ve Kürdoloji’nin dünya dilleri arasındaki

tarihçesine kısa bir bakış

Bundan önceki yazıda Kürtçe ve Türkçenin dünya dilleri arasındaki yerlerini belirtmiştim. Kürtçenin içinde bulunduğu Hint-Avrupa Dil Ailesi ile Türkçenin içinde yer aldığı Ural-Altay Dil Ailesini birbiriyle kıyaslıyarak değinmiştim.

TIKLAYIN: Kürt dili ve Türk dili’nin dünya dilleri içindeki yeri Kürdoloji ve Türkoloji’nin tarihçesi -I-

Nasretin Hoca’ya sormuşlar! Hoca, dünyanın merkezi nerededir? Nasrettin Hoca epey düşündükten sonra sağ ayağını biraz yukarıya doğru kaldırarak, sonra da topuğuyla yere vurur! Etrafındakiler şaşkın şaşkın Hoca’ya bakarlar! Hoca onlara dönerek, ne şaşkın şaşkın bakıyorsunuz!  „Dünyanın merkezi işte burasıdır! İnanmıyorsanız ölçün, sonra yanıma gelin!“ der… Dünyayı yeniden keşfeden bazı akıllılar "Kürdoloji Yalanları!“ diye Kürt Dili ve Edebiyatını inkar etmeye çalışmaktalar. Bu tip sözde bilim adamı diye dünyayı yeniden keşfetmeye kalkanlara şöyle yanıt verebiliriz. Dünya dilleri tasnifinde Kürt Dili ve Kürdoloji Bilimi, Türkçeden daha önceleri bilim alemine tanıtılmıştır.

Kürt Dili ve lehçeleri ile yazılmış çok elyazması değerli yapıt eskilere dayanmasına rağmen, Kürt Dilini ve Kürdolojiyi dünya dil alemine ilk tanıtan İtalyalı din adamı ve dilbilimci olan P. Maurizio Garzoni‘ (1753-1771)dir. Halbuki Türk Dilini ve Türkolojiyi ilk kez bir dil olduğunu ve Ural-Altay Dil Ailesi içinde yer aldığını söyliyen Alman asıllı Rus dilbilimcisi Wilhelm Radloff (1837-1918)‘dur.

Wilhelm Radloff

(1837-1918)

(Türkoloji’nin temelini atan dilbilimci)

Wilhelm Radloff, Doğu Bilim Adamlarının Roma’da 1899 yılında yapılan 12. Kongresi’nde"Assosiation Internationale pour I’exploration archėologique et linguistique de I’Asie Centrale et de I’Extrėme Orient"in toplantısında St. Petersburg’da kurulmuş olan bir araştırma kurumu tarafından alınan kararı açıklar. Yine adı geçen kuruluş Almanya’nın liman kenti olan Hamburg’ta 1902 yılında yaptıkları dünya dilcilerinin 13. Kongresinde daha önce alınan kararı bir daha kongreye onaylatarak „Türkoloji Bilimi“ni dünya dilbilimcilerine onaylatır…

 Dal P. Maurizio Garzoni

(1753-1771)

(Kürdoloji’nin temelini atan dilbilimci)

Wilhelm Radloff’un bu 1899 tarihli „Türkoloji Deklarasyonu“ndan tam 112 yıl önce İtalyan dil bilimcisi Dal P. Maurizio Garzoni’nin 1787 yılında yazdığı "Grammatica e vocambolario della lingue Kurda, Roma" ve kısaca Türkçesi „Dilbilimi ve Kürtçe Dilinin Sözlüğü“ adlı yapıtıyla Kürdoloji’yi dilbilimi dünyasına tanıtır!..

Dilbilimi ve Kürtçe Dilinin Sözlüğü

(Grammatica e vocambolario della lingue Kurda, Roma, 1787)

Peter Simon Pallas

(1741- Berlin-1811)

Rusya’da  Dilbilimci Peter Simon Pallas „Tüm Dillerin Sözlüğü ve Karşılaştırmalı Lehçeler“-Linguarum totius orbis vocabularia comparativa. Sectio prima, duo volumina-„1786-1789, St. Petersburg“ “ yapıtında Kürtçe üzerinde durarak, Kürt Dili‘nin varlığını tüm lehçeleriyle birlikte irdeleyerek dünya dilbilimcilerine  tanıtır.

Aleksander Auguste Jaba

(1801–1894)

Şarkiyatçı, dilbilimci ve aslen Polonyalı Rus diplomat olarak ad yapan Aleksander Auguste Jaba (1801–1894), Erzurum’da 1848 ile 1866 yılları arasında konsolosluk yaparken Türkçe ve Kürtçeyi öğrenir. Kürtleri ve dillerine büyük bir ilgi gösterir. O dönemin bölgede tanınan Kürt bilgini Doğu Beyazıtlı Murat Han (Murad Xanê Bazîdî -1736-1778-) ile yakın dostluklar kurar. Murad Xanê Bazîdî‘nin (1736-1778). Katkılarıyla Kürtçeyi detaylı olarak öğrenir.Ayrıca bölgede kaybolmayan Kürtçe elyazmaları kitaplarını da toplayarak onları St. Petersburg’daki (Leningrad) Kraliyet Akademisi’ne gönderir. Kürtlerin tarirhi elyazmalarını böylece kaybolmaktan kurtararak Kürdoloji bilimine büyük katkılar sunar. O dönemde bahsedilip de ele geçmiyen tarihi Kürt kaynakları hakkında da sözlü anlatımları yazılı olarak günümüze bilgi olarak aktarır. Adı geçen tarihi elyazmaları günümüzde St. Petersburg’daki kütüphanelerde koruma altına alınarak, bilim insanlarının yararlandığı kaynaklar arasında yer alırlar. ÇarlıkRusyasında Büyük Katerina döneminde kurulan „Bilimler Akademisi“nde 1860 yılında St. Petersburg’da (Leningrad) kurulan “Kürdoloji Enstitüsü”nde Kürtlere ilişkin tarihi kaynaklar toplanıldığından bu yana Kürdoloji çalışmaları büyük ilgi görür. Rahmetli Prof. Dr. Qanatê Kurdo, Kürdoloji Bölümü başkanı olduğu dönemde değerli çalışmalar yaparak, birçok Kürdolog yetiştirdi. Kendisini göremedim. Fakat bana gönderilen Kürtçe Grameri ile Kürd Edebiyat Tarihi tekstlerini gereken yayın evlerine göndererek rahmetli Hocanın Latin hafleriyle de yapıtlarını okuyucularla buluşturduk…

Erivan, Moskova, Berlin, Viyana, Paris, Stokholm, İngiltere ve Amerikadaki Kürdoloji çalışmaları başlı başına birer araştırma konularıdır. İran, Kazakistan ve Kürdistan Federe Devleti‘nde Süleymaniye, Hewlêr ve Duhok Üniversitelerinde Kürdoloji Bölümlerinin yanı sıra tüm bölümlerdeki derslerin Kürtçe ile yapılması Kürt Dili ve edebiyatının da ufkunu çağdaşlaştırmıştır. Bu Yukardaki Kürdoloji çalışmalarına Türkiye Cumhuriyeti hükümetinin verdiği yeni olanaklarla Mardin Artuklu Üniversitesi, Bingöl Üniversitesi, Dêrsim Munzur Üniversitelerindeki Kürt Dili Bölümleri ile Kürdoloji önümüzdeki yıllarda daha da layık olduğu yere erişecektir. Kürt Dili’nin zenginliği en az Arapça ve Farsça kadar zengin olduğunu yapılacak yeni çalışmalarla ortaya konulması yeni Kürdologlara düşen bir görev olacak!..

Aleksander Auguste Jaba’nınKürdoloji Bilimi‘nin ilk kaynakları arasında Fransızca-Kürtçe olarak hazırladığı Kürt Dili‘nin„Kürtçe Grameri“ yapıtı tarihi bir önem taşır.

Aleksander AugusteJaba

Dictionnaire Kurde-Fransais

(1880)

Ferdinand Justi 

(Ferdinand Wilhelm Jacob Justi)

(1837-1907

Batılı Kürdologlar arsında Prof. Ferdinand Justi, Kürt Dili Grameri üzerinde çalışan eskiönemli dilbilimcilerden biridir. Kürtçenin tüm lehçeleri üzerinde çalışan biri olarak, uzun süre de Doğudaki İran toprakları içinde yer alan Kürtler içinde yaşamış, Urmiye’de uzun süre kalmış. Kürtler içinde yaşıyarak öğrendiği dil bilgilerini „Kürtçe Gramer-Kurdische Grammatik“ adıyla 1880 yılında basımını yaparak dilbilimine  ve  Kürdolojiye büyük bir katkı sunar. Bu adı geçen eserde Kürt Dili’nin ilk etimolojik çalışmalarından birisine de imzasını atmış olur. Prof. Ferdinand Justi’ye göre: „Kürtçe İrani Diller arasında kendi başına zengin bir dil olup, özel bir yapı ve yere sahip“ olduğuna da vurgular yapar!..

Ferdinand Justî

Kurdische Grammatik

(İlk basımı 1880, A. Balî arşivinde)

Dünyanın en büyük Dilbilimci ve Kürdologlaradan biri olan Süleymaniyeli Prof. Dr. Jemal Nebez sağlığında dünyanın en zengin dlleri arasında yer alan Kürtçe ve lehçelerinin kelime hazinesinin İngilizce kadar zengin olduğunu söylerdi! Bunun sayı olarak değeri de 300 bin kelime civarında olduğunu söylüyordu. Günümüzde devlet koruması ve şemsiyesi altında olamayan ve sözlü olarak yaşatılan Kürtçenin halen zenginliği Filozof Jemal Nebezi doğrular niteliktedir…

İstanbul Kürt Enstitüsü’nün uzun yıllar üzerinde çalıştıkları ve değişik baskıları yapılan Zana Farqini’nin Kürtçe-Türkçe Sözlük’terahmetli hocam Jemal Nebez’in Kürtçede 300.000 kelimenin varlığına doğru tezini destekler niteliktedir!..

Ferhenga Kurdî-Tirkî

-Zana Farqînî-

İstanbul Kürt Enstitüsü

Büyük Kürt yazarı Mehmed Emîn Bozarslan’ın ( 15. 09. 1934, Diyarbakır) Kürt Dili ve Edebiyatı alanında  birçok değerli esere imzasını atarak, üzerinde yıllarca çalıştığı „Ferhenga Kurdi‘yi dört cilt olarak okuyucu ile buluşturması Kürdoloji alanında yapılan değerli çalışmalar içinde yer alırlar.

Ferhenga Kurdî  I-IV Berg

Mehmed Emîn Bozarslan

Arşivimde yer alan en eski iki sözlüğe de değinmeden yazıma son vermek istemiyorum. Bu sözlüklerden biri Eli Seydo Gewranî (1908-1992) Ürdün’ün başkenti Amman’da basımını yapmış.

Ferhenga Kurdî Nûjen

Eli Seydo Gewranî

Diğer bir sözlük ise Mahabad Kürt Cumhuriyeti’nin genç şairi iken büyük hizmetler veren Mamoste Hejar’a ait olan sözlüktür. Bu sözlük eski Arami harflerle basımı yapılmıştır. Ayrıca sayımı tam olarak yapılmayan Kürtçe-Türkçe, Türkçe-Kürtçe ve diğer yabancı dillerde basılan Kürtçe sözlüklerin toplam sayısı nerdeyse 100’eyakındır. Bu sayı kadar yeryüzünde çok az dil bu kadar sözlük çalışmasına sahiptir. Bu sayı da gösteriyor ki „Kürdoloji Yalanları“yla kendilerini kandıranlar ve Kürdolojiyi inkara kalkanlara bu açıklama yazısı bir ders olur!..

Kürdoloji ve Türkoloji araştırmalarını yeni nesil dilbilimcilere bırakarak, bu konudaki bilimsel olmayan bazı görüşlere açıklık getirmeye çalıştım. Konunun tüm boyutlarıyla araştırmaya açık olduğunu vurgulamak isterim. Uzun süredir resmi makamlara Ankara Üniversitesi’nin bünyesinde bir Kürdoloji Bölümü’nün açılması için çok kez baş vurmalarımıza rağmen, olumlu resmi makamlardan bir yanıt gelmediğini de vurgulamak isterim. Munzur Üniversitesi’nde Kürt Dili Kurmanci Bölümü’nün açılması için Sayın Rektörün arabuluculuğu sonucu yani bölümün açılması girişimlerini de ne yazık ki resmi makamlardan benim için onay verilmediğine de tanık oldum. Önümüzdeki yıllarda yeni yönetimler elbette sağ duyularıyla bu Kürt Dili konusuna da bir çözüm bulacaklardır!..

Arşivimde bulunan 30 kadar Kürtçe ve Kürtçe açıklamalı sözlük ile başka dillerden Kürtçeye çeviri sözlükleri bu konuda yapılan değerli birçok çalışmanın birer yansımasıdır.