Ali Kemal Yıldırım

Aşağıdaki yazı Gernot Windfuhr’ün redekte ettiği ‘’The İranien Languages’’ [1]adlı çok sayıda uzmanın emeği ile oluşmuş geniş çalışmadan çevrilmiştir.

Sadece dil konusunda değil, dilin tarii  hususunda da oldukça yararlı bilgiler içeren kitabın 5-18 sayfalarının çevirisini aşağıda okuyuculara sunuyorum.

IRANI DILLER

DIYALECTOLOGİ VE KONU

Redekte Gernot Windfuhr

1 BAŞLANGIÇ

İrani diller; bugün Batıda Türkiye’nin Orta Anatolia bölgesinden Suriye ve Irak’a, Doğuda ise, batı Pakistan’dan Çin’in Otonom Uygur Bölgesi’nin batı sınırlarına dek konuşulmaktadır. Kuzeyde, Merkezi Kafkasya’da Osetçe ve Yaghnobi ve de Orta Asya’da Tajikistan’da Farsi Tajikçe olup; Güney de, Uman’ın Mazandam yarımadasında, Kumzari bölgesi hariç, İran körfezi ile çevrelenmektedir.

Tarihsel olarak, yeni İran safhası, İran'ın konuşulan topraklarının M.S 7. asırda İslamlaşması ile örtüşüyor. Orta İran dönemi M.Ö üçüncü yüz yılda başlar. En eski dönem M.Ö 2000 yılının başlarına kadar gider. İrana ait en eski belge; M.Ö 522 yılında 1.Darius’a ait eski Fars dilinde yazılmış İran platosunun Mezopotamya’ya açıldığı Kermanşah ana yolu üzerinde bulunan Behistun kaya yazıtlarıdır.

1. Menşei: Orta Asya Unsuru

Son birkaç on yıldaki araştırmalar Proto-Indio-Irani dillerin Doğu Avrupa steplerinde ortaya çıktığını (Pit-Grave kültürü, yaklaşık olarak M.Ö 3500-2500) gösteriyor. Açıkki bunlar oradan doğuya güney Ural steplerine ve Volga boylarına (Potapovo kültürü, M.Ö 2500-1900) ve oradan Orta Asya’ya (Andronovo kültürü, M.Ö 2200 yılından itibaren) göçtüler. Bu aşamada bunların şimdiden iki grup oluşturdukları görünüyor: kuzeyde Proto-İraniler ve indio- Aryanlar güneyde. Bunlar, kuzey Hindistan, Elam ve Kuzey Mezopotamya ile eski ilişkilere sahip Bactria-Margiana’nın proto-kentsel nüfusu ile karşılaştılar (Oxus kültürü olarak da bilinen Arkeolojik Compleksi BMAC). Bunlar asimile edip, öne çıktılar ve dönüştürdüler, böylece Hint-İrani olmayan elementler içinde çekici oldular. Süreç içersinde bunlar, korunaklı çiftliklerde(qala) oturan zengin toprak sahipleri (khãn) tarafından yönetilen khanate (Xanlık, Hanlık B.N) denilen yeni bir sosyal yapı geliştirdiler.

M.Ö 2000 yılından sonra, muhtemelen daha kuzeydeki İranilerin baskısı ile güneydeki İndio-Aryanların çoğu, olası olarak Afganistan üzerinden, güneye Hindistan aşağı kıtasına (Panjab); İran platosu üzerinden güney batıya  kuzey Mezopotamya’ya (Mittani kırallığı) göçtüler. Arkasından diğer İraniler de İran Platosuna girerek çevreye yayılıp, her ikisi de, İran ve Afganistan ve de Hint aşağı kıtasının sosyo politik yapısı üzerinde kalıcı etkiler yapacak olan, dilleriyle ile birlikte yeni bir sosyal yapıyı getirdiler.

Linguistic (dilsel) olarak, aşağı Orta Asya’nın proto-kentsel uygarlıklarında, İndeo-Avrupai olmayan dillerle kurulan bu kültürel ilişkiler; İrani ve İndio-Aryanlar’ın sözlüğünce paylaşılan farklı katmanlı ödünç kelimeler bıraktı (Lubotsky 2001).

İranlılar, kendi hesabına, M.Ö 1500 yılından itibaren daha fazla büyük kültürel değişiklikleri yansıtan zirai BMAC kompleksindeki muhtemelen sonraki Yaz I kültürü olarak adlandırılan kültür ile ilişkilendirilebilir. Onlar belli ki Orta Asya’da kaldılar ve sadece M.Ö 2000 yılının sonunda İran Platosuna dağılmaya başladılar.

Asuri kralı III Shalmanserİn (hükümdarlığı m.ö 858-824) kayıtlarına göre, M.Ö 8. Yüzyılın ortalarına doğru bölgede Med ve Fars aşiretleri; (Mada ve Parswa) epey bir nüfus oluşturur, bunlar İran Kürdistan’ındaki Zagros dağlarının İrani dilini konuşmayan yerli toplulukları arasına yerleşmişlerdi. Minorsky (1957:78) Kürdistan’da Solduz’a yakın ufak bir köy olan Qal’e Paswē’nin, İrani yerleşime (Zadok 2001; 2002 ile de karşılaştır) ait izler barındırdığını tespit etti. İran platosunun Güney batısına yerleşmiş olan Parswa aşiretinin halefleri Achamemenid (Akamaniş) imparatorluğunu (yaklaşık MÖ 558-530) kurdu ki, onu izleyen Sasani dönemi  (m.s 224-651) ve izleyen dönemde, diğer geniş İrani sahada Pers dominansı ile sonuçlandı.

İran platosu artan ölçüde İranileşirken, Yunanlılar tarafından İskitliler (Schytians) ve Akamanişler tarafından Saka olarak bilinen İrani aşiretler; kuzeyde güney Rusya’dan Orta Asya’nın ötesine dek

geniş bir alanda kalmaya devam ederek, Osetic de dahil, yaşayan modern dillerin ve de kaybolan orta ve doğu İran bölge dillerinin önceli oldu.  Bununla birlikte, güney Rusyadan yola çıkan İskit ve Saka grupları, M.Ö 8 yüzyılın sonları gibi erken bir tarihten itibaren, Med imparatorluğunu işgal ettiler. Zranka’ya, sonraları Sistan, yerleşen  alt grupların; Parth yönetiminin yaygınlık çağında, iki yüz yıl boyunca iki taraflı çok sayıda akını gerçekleştirdiği biliniyor. Sistan bölgesi ˂*Sakastãn ve belki Sangesar ˂? Saka-sar(a)-( Kuzeybatı İran ve Media’nın M.Ö erken 8.yüzilda İskitler tarafından işgali ve İsketçeden Persçe’ye geçen kelimeler (loanword) için , Lubotsky 2002 ile karşılaştır) de dahil olmak üzere, Saka ismi ile hala birçok yerde bugüne yansıyor.

1. İlişkili olunan İrani olmayan antik diller

Batı İran için, Zagroslar boyunca tespit edilebilir tek İndo-Avrupai olmayan diller: (1) Azerbeycan ve Kürdistan’da, Linguistik olarak tecrit  Kuzey Kafkasya dilleri ile uzaktan ilişkili olması muhtemel Hurro-Urartu dili; (2) Orta Zagroslarda Linguistik olarak izole Kasit dili ve (3) Daha güneyde, ifade edildiği üzere Dravidian dili ile uzaktan ilişkisi olası olan Elam dilidir. Siyasal ve kabile birliği olarak bu diller; Mannea, Pars, Ellipi, Elam ve Anshan kralıklarına/bölgelerine denk düşer.

Kuzeyde, konuşulan diller olarak Hazar denizinin batı sahilleri  muhtemelen Güney Kafkasya dillerini konuşan halkları barındırırken;  doğu sahilleri olası olarak Orta Asya linguistic  bütünlüğün devamı idi. Merkezi platoda ve ihtimalen Kerman mıntıkasında en azından bazı diller Elami ve doğuya doğru Dravidian dilleri ile bağlantılı idi.

İranice konuşanların İran’a girişte ve oradan çevreye yayılma sırasında karşılaştıkları İrani dilleri konuşmayanlar hakkında az şey biliniyor. Doğuda Belucistan ve daha doğuda Gandhara/Kabil bölgesi ve Arachosia/kandahar’da, İranlılar büyük olasılıkla; yine sadece İndo-Aryanca konuşanlarla değil, aynı zamanda Dravidan dilini konuşanlarla da M.Ö 2000 yılının ikinci yarısından itibaren ilişki içinde idi.

İran dillerinin Yeni Pers dönemine dek diacronisini veren aşağıdaki özet tablo, bu dillerin değişik tarihlerde kesiştiği İndo-Aryan ve İndo-Avrupai olmayanlarla ilişkisini göstermektedir. Hakkında pek emin bilgi bulunmamasından dolayı  Dravadian dili  ve Yunanca bu tablonun dışında bırakılmıştır.

1. İRANİ DİLLER LİSTESİ

Genel olarak, onomastik (isimlerin tarihçesi ve kökeni hakkındaki çalışmalarla ilgili B.N)

verilerle İslam öncesi diller; iyi belgelenmiş Avesta ve Eski Persçe ile Med ve İskit/Saka

dillerinden oluşan iki başka grubu kapsar iken; Orta İran dilleri iyi delillere dayanan altı dilden oluşmaktadır.

Yeni İran dilleri çok kalabalık sayıdadır. Bu yeni dillerin gruplanmaları iyi şekilde saptanır iken; daha geniş grupların iç diyalekt ayrımları, tekrardan başlayan kapsamlı alan çalışmaları ve veri bankası sayesinde,  artan ölçüde daha iyi anlaşılmaktadır. Bu durum, özellikle Orta ve Güney Kürtçesi  ile Kuzey arasındaki ilişki için ve Beluci dilinin (Jahani ve Korn bilüm 11 ile karşılaştır) erken dönemde farklılaşmasının yeniden değerlendirilmesinde geçerlidir. Daha yeni olmakla birlikte, Kuzey Talişçe’ye

 karşılık merkezi ve Güney Talişçe arasındaki farklılığın; Batı Gilaki’ye karşılık Doğu Gilaki’nin ayrı statüsü; Mazandaran (karşılaştır Stilo 1981;2001; 2005; 2006; ms) diyalektleri ile merkez plato diyalektleri (sonuncusunu LeCoq 1989b; Windfuhr 1992ale karşılaştır) arasında dörde katlanmış farklılıkların tasdiki bulunmaktadır. Talişçe ve Gilakice arasında olduğu gibi bir dizi Tatik özellik gösteren Laristan diyalektleri ile Fars diyalektleri (Windfuhr 1999; 2004) arasında keskin sınırların altı çizilmiştir.

İran dilleri ve onların alt guruplarının yer aldığı aşağıdaki liste diakronik, coğrafya, diyalektsel parametrelere göre düzenlenmiştir. Modern Tatik, Hazar Denizi ve merkezi (plato) dilleri ile ilgili gruplamada  genellikle yazar Stilo referens olarak alınmıştır.

Burada kullanılan terminoloji üzerine notlar:

Kuzeybatı= Güneybatı İran dilleri dışında bütün batı İran dilleri için geleneksel kapsayıcı terim

Kuzeydoğu= Kuzey İran ve Afganistan için geleneksel kapsayıcı terim

Farklı= yerel olarak sınırlı, büyük ölçüde veya kısmen kendini çevreleyen gruptan farklı

İzole= İrani olmayan gruptan arta kalan

Onomastik= sadece onomastik (Tam İsimlerin kikeni ve tarihi ile ilgili çalışma B.N) belgeleme

ESKİ İRANCA

Güneybatı: Eski Persçe

Kuzeybatı: Medce, onomastik

Merkezi: Avestece

Kuzeybatı: İskitçe/Saka, onomastik

ORTA DÖNEM İRANCA

Orta  Batı İran

Güneybatı: Orta Persçe

Kuzeybatı: Parsça (Parthian)

Orta Doğu İran

Baktrice

Sogdice

Khwarazmca (Khwärezmian), Choresmien (Khoresmince/Xoresmince B.N)

Khotenesçe ve Tumshuqesce (Khotänese)

Orta dönem İskitçe ve Sarmatice, onamistik

YENİ İRANCA

BATI İRANCA

KUZEYBATI İRANCA, 1. SIRA

Yukarı Zagros ve merkezi plato grubu

Zazaca, endonym Dim(i)li (Zäzäki)

Kürtçe

Kuzey Kürtçesi, Kurmanci (Kurmänji) olarak adlandırılan

Orta bölge Kürtçesi, Sorani (Sōräni) olarak adlandırılan

Güney ve Güneydoğu Kürtçesi

Gorani (Gōräni), Gurani olarak da

Auroman grubu, Kermenşah bölgesinde, İran (Hawräman)

Bajalani, Musul da, Irak (Bäjaläni)

GÜNEYBATI İRANCA

Persçe ve variyantları

Persçe

Tat Persçe, GD Kafkasyada (Tät)

Horasan Persçesi (Khoräsäni)

İran-Afgan sınırında variantlar

Dari ve Kaboli (Käboli) v.s dahil Afgan variantları

Tajik (Täjik -Täjiki)

GÜNEY ZAGROSLAR VE FARSDA PERSLEŞMİŞ GRUPLAR

Shushtari ve Dezfuli, ayrı

Lori-benzeri diller

Fars dialektleri (Färs)

Şivandi, ayrı

Davani, ayrı (Daväni)

LARESTAN VE KÖRFEZDE PERSLEŞMEMİŞ GRUPLAR

Larestani (Lärestäni)

Körfez Grupları

Bandari

Minabi (Minäbi)

Bashkardi

Kumzari, Umanda (Kumzäri) Masandam yarımadasında

KUZEYBATI İRANCA, 2. SIRA

Tatik grup (Tätic)

Talyşi (Tälyşi, ya da Taleshi)

Kuzey

Merkezi

Güney

Tati Azeri olarak da adlandırılan (Täti, Ãzari)

Kuzey

Harzani, KD Azerbeycan’da izole

Keringani, K Azerbeycan’da (Keringäni) izole

Batı

Khoice diyalektler, Zanjan bölgesinde

Güneydoğu

Khalkhal diyalektleri, Doğu Azerbeycan’da

Zanjan bölgesinde (Tärom) yukarı Tarom diyalektleri

Sefid Rud Vadisinde Rudbar diyalektleri, Gilaki’ye  (Rudbär) geçiş

Doğu

‘’Güney ‘’ Tati, Qazvin’de Ramand bölgesinde

Eshtehardi, Merkezi (Tehran) bölgesinin (Eshtehärdi) Karaj mıntıkasında

K ve KD Qazvin diyalektleri

Geçişli kümeler Doğu Hamadan ve Güney Save’de Tafresh bölgesi

Vafsi-kümesi

Ashtiani (Ãshtiäni), Kahaki, amore’i (Ãmore’i)

Alviri-Vidari

Orta Plato diyalektleri

Kuzeybatı

Kuzeydoğu

Güneybatı

Güneydoğu

Doğu İran, Afganistan, Pakistan

Khuri diyalektleri (Kürtçe özellikli), Kavir çölünde

Beluci (Balōchi, Baluchi de)

Batı

Güney

Doğu

HAZAR DİYALEKTLERİ

Galeshi, Alburz (Gäleshi) dağlarında çobanlarca konuşulan

Gilaki

Batı

Doğu

Taleqani-Tankaboni v.b, geçişli (Täleqäni, ton(e)käboni)

Mazandarani, Geçmiş ismi Tabari (Mäzandaräni)

Gorgani, 16. Yüzyıl sonrası yok olmuş

SEMNAN BÖLGESİ

Sangasari, farklı

Semnani, farklı (Semnäni)

Sorkhe’i ve Lasgerdi  (Läsgerdi) Aftari ile birlikte, farklı

DOĞU İRANCA

Pashto

Pashto tam (bölüm 13)

Kuzeybatı

Kuzeydoğu

Güneybatı

Güneydoğu

Wanetsi Pashto, GD da

Pamir bölgesi

Kuzey Pamir bölgesi

Yazghulami  (Yazghulämi) Wanji ile birlikte, kaybolmuş (Wänji)

Shugni-Rushani grup, tam terim Shughnani (Shughnäni) dahil

Shughn(an)i Bajuwi ile birlikte, Barwozi, Rushani, Khufi, Bartangi, Roshorvi, ve Sarikoli, Çin’in Xinjang-Uygur bölgesinde

İshkashimi gurubu

İshkashimi tam (İshkäshemi), Sanglichi ve zebaki (yok olmuş)

Wakhi Variyantları

Wakhi, farklı

Diğer üçü ile ilişkili olan

Yidgha ve Munji

GÜNEYDOĞU İRANCA

Parachi (12. Bölüm) (Parächi)

Ormuri—Ormujli (ōrmuri)

KUZEY İRANCA

Yaghnobi, Kuzeybatı Tacikistan’da (Yaghnäbi)

Ossetik, Orta Kafkasya

1. Modern İran dillerinin önceli

Başta çok sayıda Batı İran dili ve lehçesinin olduğu ortaçağa ait, özellikle de göreceli olarak kısa, çoğu zaman şiirsel olan kanıtlar; klasik ve erken modern Farsça kaynaklardaki alıntılarda bulundu.

Genel olarak, pre-modern kanıt olmaksızın, modern dillerin yerel ve bölgesel dilleri yok etmeye devam ettiği kesin şekilde farz edilebilir. Örneğin,  eski Medce’nin esas olarak eski Persçe’de bulunan Medizmler vasıtası ile bilinmesine rağmen; antik Media Atropatane ve asıl Media ’da bulunmakta olan Azerbeycan ve Merkezi İran modern dilleri ‘’Median’’ diyalektleridir. Batı İran’a ait lehçe şiirleri ve başka lokal örneklerde kullanılan geleneksel Pahlav/Fahlav teriminin  ortaçağa ait Pers kaynaklarda bulunması bunun bu bölgelerdeki Pars (Parth) dönemini yansıtır.

Orta dönem persçesinin Yeni Persçe’de devam etmesine ek olarak, grammatik ve sözlük olarak üç küçük modern dil  belgelenmiş başka Orta dönem İran dillerini yansıtır: İran’da Semnan grubuna ait Sangesari Khwarezmice ile farklı ortak özellikler kümesini paylaşır. Doğuda , Tajickistan’da Yaghnobi Sogdice’nin bir lehçesi olarak devam ederken, Pamir’de Wakhi Khotanese ve Tumshuqese Sakacasının farklılığını yansıtır. Gerçektende, Wakh dili eskiden beri Sakaların tekrarlanan işgallerine bir örnek temsil eder.

Persçe varıyantlarının Doğu İran ve Afganistan’ın merkezi dahil batısının önemli kısmında ilerlemesi ve Pashtoca’nın Afganistan (Kieffer 1989 karşılaştır) içlerinde yaygınlaşması ile birlikte kaybolan diller ile ilgili az şey biliniyor.  Sadece Güney Doğu İrani Parachi ve Ormari, henüz bir kaç adacıkta yaşamakta olmalarına rağmen, yok olma tehdidi altındalar (konu hakkında Harita 2.6 ve Paraçi 12. Bölüme bak). Kuzeyde Paraçhi ve Güneyde Ormuri sadece toponomy bakımından değil, linguistic özellikleri itibariyle de, bir zamanların dilinin devamlılık alanlarının kalıntılarını  temsil ettiği iddia edilmektedir. Özellikle başlangıçtaki sesli durağın korunması (frictivationu diğer Doğu İrani grupların farklı olarak) orta Afganistan’ın herhangi bir yerinde ‘’Kuzeybatı’’nın şimdi kaybolmuş Persçeleşmemiş İrani gruba dahil dilleryle geçmişte erken geçiş ilişkilerinin bulunduğunu düşündürmektedir. Aynı zamanda , morfology ve morfo-syntax, Pashto ve Ormuri ile birbirini izleyen ilişkileri ve İndo-Aryan Dardic dilleri ve de Afgan Persçe variyantlarının üstünlüğündeki (superstrate) karışımı yansıtır.

1. İrani olmayan Modern kontakt dilleri

Persçe’nin dominant olduğu, Azeri Türkçe’si varyantlarının geniş ölçüde pazar dili olarak kullanıldığı, İki dillilik ve hatta çok dillilik bir çok bölgede bir normdur. Bu nedenle, kimlik; kesişen karmaşık tabakalı kültürel, etnik, linguistic yakın ilişkili modellerce belirlenir.

İrani olmayan dilleri konuşanların İrani linguistik temelli dillerin çoğu üzerinde egemenlik kurduğu birbirini izleyen iki başarılı dönem  bulunmaktadır. Her ikisi de; büyük Horasan, Afganistan ve Orta Asya dahil olmak üzere, bütün büyük İran’I batıdan doğu bölgelerine  dek kapsadı. Birincisi İslam öncesi başlayan ve sonrasında bir kaç yüzyıl devam eden Arapça egemenliği idi. İkincisi on birinci yüzyılda başlayan Turki egemenliğiydi.

Arapça

Kuran’ın dili, İslamın ilk yüzyıllarının dominant İdari ve edebi dili olan, edebi Arapça; Persçe ve onun vasıtası ile Büyük İran’ın bütün dilleri, en başta sözlükleri olmak üzere morfo-morfologi, üzerinde fiili olarak silinmez bir egemenlik sağladı. Bununla birlikte, bin yıllık bir asimilasyona bağlı olarak, İran’ın kalbi ve arka bölgelerinde baskın olan Arapça, İran’ın doğusunda (Kuzey Afganistan ve Orta Asya gibi) bir kaç cepe indirilmiştir. Güneybatı bölgeleri ve Pers körfezi boyunca uzanan kıyı bölgeleri; Irak’ın Arapça konuşan mıntıkaları,  körfez ülkeleri ile direk ilişki, veya yakın olduklarından, oldukça farklıdırlar.

Türkçe

Rakam olarak, İran’ın halihazıda 70 milyonu bulan nüfusunun üçte birine yakın kısmını (Farsça konuşanlar yaklaşık yüzde elli) Türkçe konuşanlar oluşturmaktadır. Türkçe konuşanlar önce kuzey doğu da Büyük Horasan’a sonra kuzeybatı da Azerbeycan ve sonrada çoğunlukla oradan olmak üzere güneybatıda Fars’a yerleşerek önünü kapattıkları İran dilleri üzerinde baskın oldular. Tarihsel ve geo-linguistik olarak üçgen biçimli yerleşim modeli iki bin yıl kadar önceki orijinal İrani modeli tekrarladı.

Önceki bin yılda gerçekleşen bu yayılma; Alborz’dan Qazvin’e dek ve Zagros dağlarının doğusundaki alanlar dahil olmak üzere, batı İran’da Tatice konuşan çoğu bölgede olduğu gibi, Azerbeycan’da İrani dilleri konuşan bölgelerin çoğunun; sadece birkaç İrani konuşan cep bırakarak, Turkleştirilmesi sonucunu doğudu. Dahası, en önemlisi Safaviler omak üzere, orijin olarak Türkçe konuşan hanedanlıklar ikinci bin yılın çoğu zamanında ülkeyi idare ettiler. Bu nedenle, özellikle de Kuzeydoğu ve Kuzeybatı ve ötesindeki Türklerle ilişki içerisindeki sınır boylarında, Türkçe; hem sözlük ve hem de gramer olarak, Persçe ve diğer İrani diller üzerinde  kesin bir etkide bulundu. Burada başta İran Kurdistan’I olmak üzere İran’a ve şimdi orta Afganistan’da Persçe konuşan Hazara dahil olmak üzere bütün bir Afganistan’a yerleşen Altaik Moğollar (Kieffer 1983 ve 2003 bak) ve Mogholi diye adlandırılan gruplara ve onların linguistik olarak Persçe sözlük üzerinde bıraktıkları bazı izlere değinmek gerekmektedir.

İndo-Aryan

Doğuda, İrani diller İndo-Aryanca konuşanlarla sürekli ilişki içinde olageldiler. Bunların hepsi bütün linguistik düzeyler ve sözlükte, önemli ölçüde typologikal farklılıkla, değişik ölçüde İndo-Aryan özellikler gösterirler. Özellikle Dardik ve Nuristani dilleri çok diili diller federasyonunu (sprachbund) olan Pamir dilleri ile uzun süreli ilişki içinde oldular.

Dravidian

Afganistan ve Pakistan’ın komşu bölgelerinde ve İran Belucistan’ında Brahui konuşulan dildir. En kuzeydeki Dravidian dillerinden arta kalan dil şimdilerde en başta Güney Hindistan aşağı kıtasında bulunmakla birlikte, prehistorik olarak geniş ölçüde İran’da bulunmalıdır. Bu özellikle proto-Elamite ve proto-Dravidian arasındaki uzak ilişkiyi hatırlatmaktadır. Bu nedenle İran’ın güneyinde Elam’dan Hindistan’a dek bilinmeyen eski irani olmayan dillerin Dravidianca konuşanlara dahil olması olasısız değildir.

Ufak Linguistik gruplar

Bu; İran’da Yahudi ve Hiristiyan, Türkiye ve Irak Kürdistan’ında Arami olmayan ve şimdilerde göç nedeniyle azalmış Kuzistan’ın Neo-Aramik Mandeanlarını ve de Kuzey Azerbeycan ile İsfahan’da kırsal Gürcü nüfusa yakın ufak toplulukları içerir. Qazvin ve Horasan’ın iki köyünde, 200 sene önce Osmanlı imparatorluğunun bir parçası olan Bulgaristan’dan sürülen Avrupalı Romenler bulunmaktadır.