Bircan Değirmenci

Tarih 15 Nisan 1979… Ağrı’nın kurtuluş günü için düzenlenen aktiflikte sinema salonu tıklım tıklım dolu. Protokolde siyasetçiler ve bürokratlardan oluşan devlet erkanı oturmuş. İzleyici koltuklarında kentin ileri gelenleri, iş insanları, aşiret mensupları ve kent halkı… Birkaç sanatçı sahneye çıkıp müziklerini söylüyor.

En son elinde bağlamasıyla Ağrılıların çok sevdiği Nizamettin Ariç geliyor. Evvel Türkçe kelamlı müziklerini söylüyor. Her şey olması gerektiği üzere. Sonra izleyici koltuklarından Kürtçe müzik söylemesi için tezahürat yapılıyor ve Ariç başlıyor hüzünlü bir aşk öyküsünü anlatan ‘Ehmedo Ronî’ ağıdını yakmaya. Ariç’in sesi izleyicileri bildikleri kıssanın hüznüne boğarken protokol kısmında bir tansiyon yaşanıyor. Müziğin bitiminde alkışlar, ıslıklı tezahüratlar yankılanıyor ancak kolluk güçleri devreye girmekte gecikmiyor: “Ülkenin ayrılamaz bütünlüğü kelam konusudur!” Kulise gelerek Ariç’in ellerine kelepçe takılıyor ve emniyete götürülüyor.

Sonrası, ışıltılı gazino gecelerini, kendisine sunulan konforlu ve görkemli hayatı, peşinden koşan sinema yapımcılarını, imza almak için yarışan hayranlarını geride bırakarak, sinemaları aratmayacak halde bir ülkeden kaçış öyküsü ve sürgün günleri…

9-16 Aralık 2023 tarihlerinde düzenlenen Duhok Sinema Festivali’nde Kürt Sineması kategorisinin heyet lideri olan, Türkiye’den kaçış kıssasından ilham alarak çektiği ve oynadığı birinci Kürtçe sinema “Klamek ji bo Beko” (Beko’nun Şarkısı) şenlikte gösterilen Kürt müziğinin duayenlerinden Nizamettin Ariç ile sinemanın çekim sürecini, Kürtçe müziği ve sinemayı konuştuk.

‘Ehmedo Roni’ müziğini söylemek gerek hayatınıza gerekse müzikal hayatınıza yaklaşım açısından bir dönüm noktası olmuş. Lakin orayı konuşmadan evvel biraz daha eskiye gitmek istiyorum. Çocukluğunuzun geçtiği Ağrı’ya gidelim ve müzikle nasıl tanıştığınızı dinleyelim. Nasıl bir ortamdaydınız? Dengbêjlerin tesiri var mıydı üzerinizde?

Tabii, bizim orada beşerler ister istemez dengbêjlerle büyür. Her ailede iki üç tane dengbêj akraba kesinlikle vardır. Dengbêjlik ve dengbêjler yüzyıllardır Kürdistan’da kök salmış, çok değerli sanatsal yapı ve sütunlardan biri, toplumumuzun vazgeçilmez bir kesimidir.

Ağabeyim Cemalettin Ariç, Ağrı’nın tanınan sanatkarlarından biriydi. Amcaoğlum Aslan da tekrar birebir formda. Ağrı’da yapılan bütün etkinliklere katılırlardı, bağlama çalıyorlardı, kentin müzikal ortamını organize eden şahıslardı. Ağabeyim sanatçı olduğu için ister istemez meskende devamlı bağlama vardı. Benim merakım onlarla başladı. Bağlamalarının akortlarını boza boza öğrenmeye çalıştım. Sesimin düzgün olduğu çok küçük yaşta fark edilmişti. Kentin maskotu üzereydim, yapılan tüm etkinliklerde ben de vardım. Okulda müzik dersi dışında bile öğretmen müzik söyletirdi bana. Türkçe söylerdim, Kürtçeyi daha çok meskende söylerdim.

‘ERZURUM RADYOSU’NUN ASIL İŞİ DEVLETİN ASİMİLASYON SİYASETİNİN O BÖLGEDE YÜRÜTÜLMESİYDİ’

Bir de Erzurum Radyosu öykünüz var…

O periyot bölgedeki tek radyoydu Erzurum Radyosu. Bu radyo, Kürdistan coğrafyasındaki müziklerin derlenmesinde, yani Kürtçe müziklerin Türkçeleştirilmesinde çok değerli rol oynamıştır. Asıl işi devletin asimilasyon siyasetinin o bölgede yürütülmesiydi. Ağabeyim Cemal’i Ağrı’dan dan Erzurum’a götürmüş, sesini kaydetmişlerdi. Ağabeyimin anlattığına nazaran, bildiği bütün müzikleri söyletmişler. Daha sonra benimle de yaptılar. Beni Erzurum’a götürmediler; onlar Ağrı’ya gelmişti, bir otel odasında sesimi kaydettiler. Bildiğim Türkçe, Kürtçe müziklerin hepsini kaydetmişlerdi. O müzikler yıllar sonra Türk Halk Müziği olarak bir diğer halde, tuhaf tuhaf sözlerle karşıma çıktı.

Ne vakte kadar Ağrı’da yaşadınız?

Ailemin ekonomik sorunlarından ötürü ben 12-13 yaşındayken Ankara’ya göç ettik. 4 kardeşiz. Ankara’ya geldiğimde hem sazımı hem müziği geliştirecek yerler aradım. Halkevleri merkezine gittim. O periyot Meclis hudutları içinde bir binaydı. Orada başladım. Bir hafta sonra beni koroya aldılar. Her sene değerli etkinlikler yapan, konserler veren büyük bir koroydu. Çok kısa bir müddet sonra da tıpkı kurumda bağlama dersleri vermeye başladım. Birkaç ay içerisinde Halkevleri müzik korosunun anahtarı bendeydi artık. İstediğim vakit gidip geliyordum. Çok çabuk entegre oldum. Sonra da Ankara Radyosu…

Ankara Radyosu serüveniniz nasıl başladı?

Yeteneğimden ötürü koro direktörü bana dayanak oluyordu. O devirde Ankara Radyosu benimle ilgilenmiş, koro direktörüyle konuşmuşlar. Onlar daima birebir kümenin insanları. Konserlerimi takip edip yakından tanımaya başladılar. Birinci Ankara Radyosu kaydımı o vakit yaptım. Sonrası peş peşe geldi. Nida Tüfekçi’lerle arkadaş oldum. Akşamları birlikte yemeye içmeye gidiyoruz. Halk oyunları gösterisi yapan, televizyonda sanatkarlara eşlik eden Hoy Cins ismindeki dernekle bağlantılarım başladı. Tıpkı periyot TRT televizyoncularıyla tanışıp çalışmalara başladım.

ÜMİT TOKCAN, SELAHATTİN ALPAY, İZZET ALTINMEŞE, İBRAHİM TATLISES…

İlk plağınız ‘Telli Sazım’ o vakit mı çıkmıştı?

Evet, 1979 olması lazım. Göksoy Plak’tan çıktı ve çok ilgi gördü. Enteresandı, o devir televizyon dünyası ile ilgileri olan çok küçük bir sanatçı kümesi vardı. Ümit Tokcan, Selahattin Alpay, İzzet Altınmeşe, Hüsamettin Subaşı sonra İbrahim Tatlıses geldi. Vanlı sanatçı Atakan Çelik de vardı. Mecnun dolu biriydi, ortada bir Kürtçe söylerdi. Fakat genel olarak bu arkadaşların ortak noktası oportünist olmalarıydı. Siyasi yüzleri hiç belirli değildi. Herkesle oturup kalkarlardı. Sanatçı prensibi, sanatçı görüşü yoktu. Daha çok çıkarlarına nazaran davranırlardı. Herkesle her türlü bağlantıları vardı.

Böyle bir ortamda kendinizi korumak güç olmadı mı?

Bu bir tercih ve karakter sorunu. Her şey gözünüzün önünde gelişiyor. Kimi şeyler karakterinizi değiştirmiyor, maya diye bir şey var yani. Bu arkadaşlarda bunu görmüyordum. O vakitler bile bunun tartışmasını yapıyorduk. Mesela TRT’nin haftalık televizyon program akışını yayınlayan bir mecmuası vardı. Beşerler parayla mecmuayı alıp bu hafta neler var diye takip ederdi. Orada benimle bir röportaj yapılmıştı. Ben de orada “Doğu türküleri Kürtçe kasetlerden derleniyor” demiştim. Kürtçe müziklerin nasıl Türkçeleştirildiğinin yapılış metodunu anlatmıştım.

‘İBRAHİM TATLISES, ‘SEN BİZİ MAHVETTİN’ DEDİ’

Kıyamet kopmadı mı?

Kopmaz olur mu? Ondan sonra TRT idaresi karar aldı. Bütün Doğulu sanatkarların televizyona çıkması uzun bir devir yasaklandı. Birkaç gün sonra Unkapanı’nda İbrahim Tatlıses’le karşılaştık. Yanımda Dr. Ahmet Kartal vardı. Ahmet Kartal ile baba tarafından akrabaydık. İbrahim Tatlıses bana dönüp “Yahu sen bizi mahvettin. Artık televizyona çıkamayacağız. Hem kendini hem bizi mahvettin” dedi. Ben de ona “Madem benim söylediklerimi hakikat bulmuyorsun, o vakit çıkıp sen de bir şeyler söyle. Nizamettin Ariç hakikat söylemiyor, Türkçe müzikler Kürtçeden yapılmıyor diyebilirsin” dedim. “Ya nasıl bu türlü bir şey söylerim?” dedi. “O vakit sesini kes. Yaptığımız işi biliyoruz. Sen de birebirini yaptın, yapıyorsun” dedim. Gösterdiği bu tutum bana çok değişik gelmişti.

Tatlıses kurşunlanma olayından birkaç hafta evvel bana telefonla ulaştı. Ben de stüdyoda Azadî serisinin kayıtlarını yapıyordum. “Ya neredesin, ben kaç seferdir Almanya’ya geliyorum, seni arıyorum” dedi. Ben de “Onca yıldan sonra nereden aklına geldi benime konuşmak” diye sordum.

Aslında hiç temasım olmadı lakin her Almanya’ya geldiğinde beni bulmaya çalıştığını müzisyenlerden duyuyordum. “Ben seni unutur muyum, sen adam üzere adamsın” üzere şeyler söylemişti. Ben ise o dünyadan, o oportünist insan alakalarından kopalı çok olmuştu ve bir daha hiçbirini ne görmek ne de konuşmak istiyordum. Bir orta Berlin’e bir Türk tertibi için Belkıs Akkale, Selahattin, Alpay, Kamil Sönmez gelmişti. Kamil Sönmez’le ağabey-kardeş üzereydik, gelmeden evvel görüşmek istediğini yazmıştı. Onlarla bir iki gün birlikte kalmıştık. Yıllar sonra bir ortaya gelmiştik. Hepsindeki ortak algı, “Sen kendini mahvettin. Sen kendini bitirdin” formundaydı. Demek o denli, ben Kürtçe üretip, yaşadığım için kendimi bitirdim ha! Bir daha da o etrafla hiçbir münasebetim olmadı.

‘TÜRKAN ŞORAY, ‘SULTAN’ SİNEMASINDA BENİMLE OYNAMAK İSTEMİŞ’

Müzikle paralel olarak sinema geçmişiniz de var. 1980’de, Sinan Çetin’in yönettiği, Parıltı Sürer ve Fikret Hakan’la oynadığınız “Bir Günün Hikayesi” var mesela.

Filmin ismi evvel “Sabah”tı. O isim sansürden geçmedi. “Mavi Kamyon” dendi, onu da kabul etmediler. İki yıl sansürde kaldı, 20 dakikası kesildi. O kesilen 20 dakika için Fikret Hakan’la tekrar sahneler çekildi. Ben artık orada yoktum. Müzik ve sinema paralel gelişti. Sinemanın devamlı bana karşı ilgisi vardı. Daha Ankara’dayken Türkan Şoray’ın sinemalarını çeken Akın Sinema görüşme için beni İstanbul’a davet etti. İki tane plağım çıkmıştı, televizyonda çıkıyordum, Türkan Şoray da oradan biliyormuş beni. “Sultan” sinemasında benimle oynamak istemiş. Birinci defa Ankara’dan İstanbul’a otobüsle geliyordum. Yanımda kim oturuyordu biliyor musunuz? Yaman Okay! Onunla orada tanıştım. Genç bir tiyatro oyuncusuydu, oyunculuk için bağlantı aramak üzere İstanbul’a geliyordu. Yaman ile dostluğumuz uzun yıllar devam etti. Akın Sinema benimle görüşmesine karşın olmadı bir formda. (Benim yerime sanırım Bulut Aras’la çekildi.) Sonradan Akın Sinema birçok yerde “Nizamettin Ariç’i birinci biz keşfettik” diye lisana getirmişti.

“Bir Günün Hikayesi” dışında Suna Yıldızoğlu ve Erol Taş’la birlikte başrolde oynadığım, senaryosunu Onat Kutlar’ın yazdığı “Kurban Olduğum” sinemasında yer aldım. O devir Onat Kutlar benim oynamam için Sabahattin Ali’nin ‘Kuyucaklı Yusuf’ kıssasını senaryolaştırmaya başlamıştı. Sonra Türker İnanoğlu’yla beş tane sinema çekmek için sözleşmem vardı. Hiçbirinde oynayamadım. Zira kaçmak zorunda kalmıştım. Ben sinemayı sinema üzere yapmaktan yanaydım. Bildiğiniz üzere o vakitlerde müzikçi sinemaları furyası vardı ve ben o furyayı sevmediğim için mümkün olduğunca o tıp sinemalar yapmaktan kaçındım.

Sizin başınızda nasıl sinemalar yapmak vardı?

Sosyal içerikli sinemalar, insanların sorunlarını anlatan, karakter çeşitliliği olan, hayatın içinden gelen, aklı başında diyalogları olan içerikler üretmek istiyordum.

‘YILMAZ GÜNEY HEPİMİZİN İDOLÜYDÜ’

Bir idolünüz var mıydı? Yılmaz Güney’i nasıl buluyordunuz?

Tabii ki Yılmaz Güney kalplerimizde taht kurmuştu, hepimizin idolüydü. Yılmaz Güney, İmralı Cezaevi’ndeyken “Yol” sineması süreci Erden Kıral’la başladı ama sonradan Şerif Gören’le devam etti. Erden Kıral devamlı İmralı’ya gidip geliyor ve Yılmaz ağabeyin haberlerini bana getiriyordu. Bir gün bana İmralı adasında Yılmaz Güney ve mahkum arkadaşlarına bir moral konseri verme teklifi geldi. Çabucak kabul ettim.

 Bircan Değirmenci ve Nizamettin Ariç

Adadaki ortam nasıldı?

Çok değişikti. Açık cezaevi olduğu için günün büyük bir kısmında dışarıda, farklı uğraş ve aktivitelerin yapıldığı değişik bir ortam kurmuşlardı orada. Bostancılık yapıyorlardı, hatta Yılmaz ağabey bana kendi eliyle yaptığı bir tavlayı ikram etmişti. Güney mahkum arkadaşlarına devamlı seminerler veriyordu. Adanın bir sinema salonu vardı. Orada tutuklu ailelerin de izleyici olarak katıldığı bir topluluğa konser verdim. Ve o sinema salonu yıllar sonra Abdullah Öcalan’ın yargılandığı salon oldu. Bütün gün orada Yılmaz Güney’le “Yol” sinemasını konuştuk. Evvel ismi “Bayram” olarak düşünülmüştü. 12 mahkumun bayram müsaadesi için memleketlerine gitmesini anlatıyordu. Onlardan biri olan Bingöllü bir Kürt rolünü canlandırmamı istiyordu. Prensip olarak kabul ettim fakat Yılmaz ağabey bana, “Üç ay boyunca sete dahil olacaksın, diğer bir iş yapmak yok” demişti. Nasıl yapacağım diye kara kara düşünmeye başladım. Ben o sıralar her gün Taksim Maksim ve Caddebostan Maksim’de yani iki gazinoda birden sahne alıyordum ve mukavele imzalamıştım. Bir sürü masrafım var, konut döşemişim… Üç ay boyunca sete dahil olmam imkansız üzere görünüyordu. Baktım olacak üzere değil. Rolü kabul edemeyeceğimi söyleyince epey tartışmasını yaptık. Yılmaz ağabey bana “Bu bir vazifedir, gel, yap” demişti. Ben de “En azından bana müsaade ver, oynayayım fakat burada işim olmadığında tekrar döneyim” demiştim. Uzun tartışmalardan sonra elimde olmayan nedenlerden ötürü mecburen sinemada oynamama konusunda karar aldım. Gazinoyla olan kontratımdan ötürü elim kolum bağlıydı. En çok üzüldüğüm bahis ise Yılmaz ağabeye hayır demek zorunda kalmaktı. Sonradan sahiden bu projede yer alamadığım için çok pişman oldum.

Bir daha yolunuz kesişmedi mi?

Ben ülkeden çıkıp Almanya’ya gittikten sonra o da Paris’e gelmişti. Ortak bir arkadaşımız vardı, kameraman İzzet Akay. Berlin’de çabucak her gün bir arada olduğum biriydi. İzzet, Paris’e gidip geliyordu. Onun aracılığıyla Yılmaz ağabey bana kendi el yazısıyla yazdığı “Yunan Bıçağı” isminde bir senaryo göndermişti. Onun başında devamlı benimle bir sinema yapma kanısı vardı. Ne yazık ki bu karşılıklı isteğimiz bir türlü olmadı. Benim o devirler mülteciliğim kabul olmadığı için Berlin dışına çıkamıyordum. O Paris’teydi. Vefatında bile gidemedim.

O proje o denli kaldı. “Yunan Bıçağı” kıssası hala bende duruyor. Fatoş’a (Güney) sormuştum, ne yaptınız onu diye. Şaşırmış ve nereden biliyorsun, diye sormuştu. Yılmaz ağabeyin bana gönderdiğini ve benimle çekmek istediğini söylemiştim.

‘KÜRTÇE SÖYLEDİKTEN SONRA GAZİNOLAR BENİMLE BAĞINI KESTİ’

Gazino süreciniz nasıldı?

Biliyorsunuz o vakitler gazinolar Türkiye’nin en değerli müzikal ortamlarıydı. Televizyonda çıkınca tanınan oluyorsun ve gazinocular da tanınan isimlerle çalışmayı sever. Gazinocular hükümdarı Fahrettin Aslan onların başında gelirdi. Benim de bir menajerim vardı. Onun bağlantılarıyla başladı. Gazinodaki assolistler kendi alt programlarını organize ediyorlardı. Ben Bülent Ersoy’un takımındaydım. Evvel Aksaray’daki Gar Gazinosu’nda başladım, akabinde Taksim ve Caddebostan Maksim gazinolarında çalışmaya devam ettim. Farklı assolistlerle çalıştım.

Ağrı’da Kürtçe söyleyene kadar her şey yolunda gidiyordu lakin sonra gazinolar da benimle münasebetini kesti. Artık bütün kapılar bana kapanmaya başlamıştı. Hepsi aniden bir sistem tarafından yönetiliyormuş üzere benimle münasebetini kesti.

Gelelim Ağrı olayına. ‘Ehmedo Ronî’yi söylemenizle sizin için yeni bir devir başlamış oldu değil mi?

‘Ehmedo Ronî’ bizim aşiretin kilamlarından bir tanesi. O kilamı Erivan Radyosu’nda birinci söyleyen de bizim aileden (Birukî Aşireti’nden) biridir. O konserde Ankara’dan kıymetli bir bürokrat iştiraki vardı. Hemşerilerim benden Kürtçe müzik isteyince Ehmedo Ronî’yi söyledim. Bir müziğin bürokratlar ve devlet nezdinde ne kadar tesiri olduğunu birebir görmem bana hayli değişik gelmişti. İki saat boyunca Türkçe söyleyince rastgele bir reaksiyon yoktu. Tam bilakis bürokratlar büyük bir zevk ve keyifle beni dinliyorlardı. Lakin halkım benden Kürtçe istediği için bu kadar büyük bir tepkiyle karşılanıp, kelepçelenip götürülüyor, gözaltına, nezarete alınıyorsam burada diğer bir oyun var, anlıyorsun. Sözler alındıktan sonra beni cezaevine koydular. Üç gün sonra bıraktılar. Ağrı’daki Kürt aydınları o süreçte beni hiç yalnız bırakmadılar.

Hakkınızda dava açıldı mı?

O periyodun ünlü unsurları olan 141-142’den dava açıldı. Ben de esasen o olayın şokundan sonra artık ruhen şekillenmeye, kendimce bir öbür yol bulma arayışı içerisine girmeye başlamıştım.

Aslında ülkeden çıkmam gerekiyordu ancak hangi yollarla çıkacağım ve çabucak içeri alınıp alınmayacağım konusunda tereddütlerim vardı. Gelip gazinoda beni dinleyen, MİT’ten olduklarını bildiğim bireyler, hayranlarım vardı. O bireylerden biri bana çabucak ülkeden çıkmam gerektiğini söyledi.

Kariyerinizin zirvesindeydiniz. Karar vermek sizin için güç olmuştur.

İki defa MİT tarafından hırsızlık süsü verilerek meskenim arandı. Kendi konutum Gümüşsuyu’ndaydı ancak Caddebostan programları geç saatlerde bittiği için Vanlı bir arkadaşımın konutunda de kalıyordum. O gün elektrik yoktu ve kaloriferler yanmıyordu. Ben de soğuk almayayım diye kendimi sarıp sarmalamıştım. Evvel bir ses duydum, kapıyı kırarak içeri girmişler halbuki. Başıma silah dayanmış biçimde uyandım. 12. kattaydım ve silahla vurulmak yerine camdan aşağı atlamak istedim. Tetiği çektiğini hatırlıyorum lakin tutukluk yaptı. İki bireylerdi. Kaygımı, kendimi 12. kattan atmak istediğimi görünce beni bırakıp gittiler. Daha sonra onların MİT elemanı olduklarını öğrendim. Bu olay bende hala yerini koruyan travmatik bir durum yarattı. Almanya’daki konutumun her vakit iki başka kilitli kapısı vardı.

Tabii tüm bunlar ülkeden çıkış yolunun taşlarını döşüyordu…

Gümüşsuyu’nda Alman Konsolosluğu’nun bahçesine bakan beş odalı bir konutum vardı. O meskenin anahtarını o devir birlikte olduğum bayan arkadaşıma teslim ettim. Sonra saçımı sakalımı kesip sima değişikliği yapıp, yola çıktım. Kimlik kısmını da bahta bıraktım.

Gümüşsuyu’ndan çıkıp nereye gittiniz?

Ağrılı Servet Çolakoğlu isminde şair bir arkadaşım bana yardımcı olmuştu. Sinematek’in lideriydi. Hemşerim ve sevdiğim bir dostumdu. Servet bana bir küme yoldaşının ülkeden çıkacağını, istersem beni de o kümeyle çıkarabileceğini söyledi. Bir iki gün düşündükten sonra hem içinde bulunduğum sıkıntı durum hem de Servet’e olan inancımdan ötürü teklifini kabul ettim. Antakya’ya yanlışsız otobüsle yola çıktım.

Antakya’da Türkiye solundan olup ülkeden çıkmak isteyen hayli insan vardı. Benim o devir Kürt partileriyle ilgilerim vardı. Ne yapmak istediklerini, programlarını merak ediyordum. Türk soluyla ilgim yoktu. Bizi huduttan geçirecek olan bir Arap kaçakçı hazırlanmıştı. O kaçakçıyla gecenin bir saatinde buluşup yola çıktık. 6-7 bireydik. Gecenin zifiri karanlığında, dağ, taş başladık yürümeye. Duygusal olarak çok dolu, heyecanlı ve korkuluydum. Bizi geçiren kişi belirli bir vakit yürüdükten sonra “Burada beklememiz lazım. Ses çıkarmayacaksınız, sigara içmek yok” dedi. Neden olduğunu bilmiyoruz. O anda da çok kısık, fısıldayan bir ses tonu ve Arap aksanıyla bize dün buradan geçen kümenin direkt askerlerle karşılaştığını ve hepsinin orada kurşuna dizildiğini söyledi. Kuşkuya kapıldık. Sanki bu kaçakçılar devletin casusu mıydı? Kümesi geçiriyorum diye götürüp askere mi teslim ettiler? Bu türlü bir sürü müthiş kıssalar başımdan geçmeye başladı, endişem daha da arttı.

Yaklaşık bir buçuk iki saat bu formda bekledikten sonra tekrar yürümeye başladık. Sabahın ışığı yavaş yavaş gözükürken birden “Tamam, geçtik” dedi. Biz hiçbir şeyin farkında değiliz. Neresi hudut, neresi Türkiye, neresi Suriye… Evvel bir dere gördük, orada biraz su içip, yüzümüzü gözümüzü yıkadık. Sonra tekrar yola koyulduk. Yolda Suriye’de çok yaygın olan ardı açık bir pikaba atlayıp tekrar yola koyulduk. Bizi Kobane’ye götürdüler. Oradaki Kürtler beni onlardan aldı. Mustafa Xelil diye Kobaneli bir arkadaşın konutunda kaldım. Küme siyasi olduğu için onların Şam’da partili yoldaşları, daha evvel kaçanların konutları, arkadaşları vardı. Benim onlarla siyasi, ideolojik bir alakam zati yoktu. Ben onlardan kopup Kobaneli aileyle kalmaya başladım.

Ne yaptınız orada, ne kadar kaldınız?

Kobane’de üç hafta kaldım. “Madem buradayım, boş durmayayım, derleme yapayım” dedim. Kobaneli kardeşlerimin yardımıyla bir teyp bulup, Kobane’de yaşayan Kürt şair ve müzisyenlerin derleme, kayıtlarını yapmaya başladım.

Ben Türkiye’de her gece iki gazinoda birden çıkıyor, hayli para kazanıyordum. Bilindiği üzere, benim üzere tanınan insanların hayli bir lüks alışkanlığı oluşuyor lakin Kobane’de bu alışkanlıkları sürdürememenin hiçbirinin eksikliğini hissetmedim. Tam bilakis dayanılmaz bir gönül rahatlığı içindeydim. Ülkeyi terk etmemden sonra Kobane’ye gelmem bende çok şeyi kırdı. Yani geride bıraktığım ailem ve akrabalarımın dışında hiçbir şeye üzülmedim. Zira geldiğim nokta artık benim istediğim bir ortamdı. Kesimi olmak istediğim kendi toplumumun ortasında kendimi bulmuştum. Onlar her biçimde bana yardımcı oluyorlardı. 7-8 ayı bulan bir Şam maceram oldu. Benden sonra kaçıp gelen arkadaşım Servet’in yardımlarıyla geçersiz pasaportla Suriye’den Almanya’ya geçtim.

Ülkeden çıktıktan sonra devlet tarafından ailemin üzerine baskı yapılmıştı. Almanya’da hem ailemi korumak hem de Feqiyê Teyran isimli şairimizin ismini yaygınlaştırmak ve yaşatmak için 8 yıl boyunca Feqiyê Teyra ismini kullandım.

‘FİLMİ TAM BİR YOKLUK İÇİNDE ÇEKMEYE ÇALIŞTIM’

1981’de çıktınız. Almanya’dayken 1991’de “Kilamek Ji bo Beko” (Beko’nun Şarkısı) sinemasını çektiniz. Sineması maalesef daha dün izleme bahtını buldum. Kaçış hikayenizden mi ilham aldınız?

Filmin fikri, kaçış gecemizin bende bıraktığı etkiydi. Onu anlatmak istedim evvel. Kobani’de notlar almaya başlamıştım. Almanya’ya gittiğimde fikir değişti, gelişti. Finans bulmak 4-5 yıl sürdü. O devirler kimse Kürtlerle ilgili sinemaları finanse etmek istemiyordu. Bir televizyon ile anlaştık. Güç zahmet parayı bulmak beş yılımı aldı. Yıl 1990, hudutlar insan seliydi. Sineması Irak’ta (Başur Kürdistanı’nda) çekmem mümkün değildi. Yunanistan’a gittim, baktım olmadı, sonra Ermenistan’da yapmaya karar verdim. Ermenistan o yıllara kadar Kürtlerin kendilerini en rahat hissettikleri bir yerdi. Kürtler orada yüzyıllardır yerleşik bir hayat sürüyor. Sovyetlerin sayesinde anadilde eğitim, gazete ve Radyo Erivan vs. üzere kimi haklara sahiplerdi. O vakit Ermenistan Azerbaycan’la savaş halindeydi. Yüz binlerce Azeri Ermenistan’ı terk etmek zorunda kaldı. Tam bilakis tekrar yüz binlerce Azerbaycan’da yaşayan Ermeni de Ermenistan’a dönmek zorunda kaldı. Çok makus bir savaş ortamında sineması çekmeye başladım.

Filmle ilgili helikopter, tank ve gibisi askeri teçhizata muhtaçlık vardı. Ermenistan ordusu her seferinde bunun için kelam veriyordu lakin son anda vazgeçiyordu. En değerli şey ise yakıttı. Armen Film’e ilişkin Agrigat, kran ve transport araçları çok eskiydi ve ziyadesiyle akaryakıt yakıyordu. O da yetmez üzere akaryakıta her gün 6-7 kat artırım geliyordu. Dolarla akaryakıt alıp otomobillere koyarken ne hikmetse bir gün geçmeden akaryakıtımız bitiyordu. Sonradan öğrendik ki sürücüler yarısından fazlasını çalıyormuş. Kostümleri dikmek için iğne bulamıyoruz, iplik esasen yok. Ermenistan Kürtlerinin yardımları sayesinde, tam bir yokluk içinde sineması çekmeye çalıştım.

Sanırım amatör oyuncularla çalışmışsınız…

Ermenistanlı profesyonel bir bayan oyuncu ve Sovyetlerde ünlü bir pandomim sanatkarı olan Kürt Arsen Poladov dışında öbürleri oyuncu değildi. Hepsi orada yaşayan Kürtlerdi. Bayanlar bir gün gelip oynuyor sonraki gün “eşim müsaade vermiyor” deyip gelmiyordu. Her gün çekim sonrası aileleri ziyaret edip devam etmelerini sağlıyordum.

Devamlı senaryoda değişiklik yapmak zorunda kalıyordum. Her gün yeni bir şey ekliyor ya da çıkarıyorum. Bir türlü senaryoya sadık kalamıyordum. O ortam içerisinde çekmeye çalıştım. Çok sıkıntı bir çalışma oldu. Ben hayli hazırlıklıydım lakin kendim oynamayı düşünmüyordum. Orada oynayacak çocuk karakterleri ve motifleri ararken Beko’nun rolünü oynaması için de birini arıyordum. Çocuklarla birlikte prova yapmaya başlayınca baktım benimle çok uygunlar. Ortamızda bir bağ oluştu. Diğer biriyle olacak üzere değildi. Bu nedenle oynamak zorunda kaldım. Çekimler bir ay sürdü.

‘VENEDİK’TE KODAK SİNEMA MÜKAFATI ALDIM’

Film bittikten sonra yankıları nasıl oldu? Nerelerde gösterildi?

Yeni çekilmiş bir sineması şenlikler daima alıp, birinci defa kendi programlarında gösterilmesini isterler. Yani birkaç şenlikten birine karar vermek zorundaydım. Ben de Venedik’e karar verdim. Venedik’te Kodak Sinema Mükafatı aldım. İtalya’da Komünist Parti’sinin sanat kuruluşu vardı. Onların bir mükafatını aldım. Onlar sineması İtalya’da sinemalarda gösterime soktular. Sonra başka şenliklerde gösterildi.

Filmim 16-17 memleketler arası şenlikte ödül aldı. Birçok ülkede haftalarca sinemalarda ve tıpkı halde televizyonlarda gösterildi.

Türkiye’de nasıl izlendi?

Film, Almanya ve öbür Avrupa televizyonlarda gösterilince bir halde kopyalanarak ülkeye ulaştırıldı. Birinci Kürtçe lisanlı çekilmiş sinema olması da ilgiyi artırmıştı.

Film yapmaya devam etmek istemediniz mi?

Arkasından yeni bir senaryo yazdım. Senaryoyu bitirmeme karşın çekmedim. O hevesim kalmadı, sinema çekmek hayli güç alan bir şey. Tekrar 4-5 yıl para peşinde koşup bir sinema çekmek gücünü kendimde bulamadım.

Film yapmasanız da müziğiniz sinemalara eşlik etti. Sizin öyküleriniz doğduğunuz topraklarda. Sürgünde olup daha kozmik bir lisan yakalamış olmayı nasıl başardınız?

Başından beri müziğimde daima görsel bir asosyasyon vardır. Türkiye’den çıkmak zorunda kaldığımda dikkatimi çeken en kıymetli noktalardan biri de bizde enstrümantal müzik kültürünün yaygın olmayışıydı. Kaval, ney, zurnayla yapılan birkaç melodinin dışında bilhassa dinlemek için yapılmış bir iş yoktu. Bu benim için çok büyük bir boşluktu. O yüzden bundan sonra devamlı enstrümantal müzikler yapmalıyım dedim. İnsanımızı enstrümantal müziğe alıştırmanın yolunun efektli öyküler anlatarak olabileceğini düşündüm. Böylelikle her albümün bir ismi ve enstrümantal bir kıssası oluştu. Bêrivan, Çem, Dîlan, Diyarbekir, Çiyayên me, Cudî, Kürdistan 1988, Dayê ve gibisi üzere isimlere bağlı müzikal öyküler anlatmaya başladım. Bu çalışmalarım daha sonra çokça sinema, tiyatro ve dokümantasyonlarda kullanıldı. Wêneyên Xewnan isimli büsbütün enstrümental bir albüm yazdım. O da sayısız sinema, dokümanter sinema, TV programı, tiyatro ve fotoğraf standında müzik olarak kullanıldı. O devrin fikirleri olan kimi çalışmalarıma yine, daha büyük orkestral, senfonik yazımlarına başladım. Önümüzdeki devirde onlar için finansal kaynakları bulabilirsem kayıtları için çalışmalarımı başlatacağım.

Galiba müzik yaparken daha memnunsunuz.

Ben genel olarak kreatif bir beşerim ve sanatın çeşitli disiplinleri ile bağım sürüyor. Müzik yazıp konserler vermemin yanı sıra son vakitlerde kendimi daha çok fotoğraf çizmeye verdim dersem palavra olmaz. Fotoğraf çizimi öbür disiplinlerden daha çok bir ruhsal rahatlama, etraftan kopup, meditatif bir soluklanma olduğu için olsa gerek ilerleyen yaşımda bana daha güzel geliyor.

Enstrümantalist yanım, yani çeşitli müzik aletlerini kendim çalıp albümlerim ve konserlerimde kullanmam da bir diğer öykü. Müzik bir formda benim kendimi söz etme aracım olduğu için orada daha rahatım. O alanda kimse bana müdahale edemiyor. Daha özel sanatsal rahatlığı olan bir alan. O yüzden onu devam ettiriyorum. Bu nedenle benim için sinema yapıp yapmamak çok büyük bir sorun oluşturmadı.

‘FİLMLERİN LİSANININ KÜRTÇEDEN KOPTUĞUNU GÖRÜYORUZ’

Şimdi Kürt sinemasında yapılan işleri nasıl görüyorsunuz?

Genel olarak hoş lakin tenkitlerim de yok değil. Rejisörler Kürt lakin sinema Kürdi değil. Sinemaların lisanının de gün geçtikçe Kürtçeden biraz daha koptuklarını görüyoruz. Sinemalarda bir Kürt, Kürdistan, uğraş geleneği, geçmişi, ona sahip çıkma, onu bir formda sürece yok denecek kadar az görülüyor. Halbuki Kürdistan hala dört modül, parçalanmış. Lisanımız ve insanımız üzerindeki toplumsal, siyasal asimilasyon var gücü ile devam ediyor.

Dikkatimi çeken en değerli şeylerden biri de genç sinemacılarımız güya hiçbir mefkureleri yokmuş üzere sinemalar çekiyorlar. Ülkesi özgür olmayan, müzik ve sinema sanayisinin bir türlü oluşmadığı, sanatkarlarına bir kurum dayanağı, sahibi olmayan bir halkın dramı işte…

‘KÜRT MÜZİSYENLER SAYESİNDE KÜRT LİSANI HÂLÂ TAZE VE CANLI’

Kürt müzisyenlerin de işi güç. Dal gelişmediği için hak ettikleri yerde değiller…

Kürt müzisyenler şimdiye kadar işini en gerçek yapan kesim. Kürtçenin bütün yükünü sırtlarına almış, zahmetini çekiyorlar ve bunu da büyük bir gurur ve istekle yapıyorlar. Onların sayesinde Kürt lisanı hâlâ taze ve canlı. Onlar da bölüm dertli olduğu için üretimlerini kendi birikim ve gayretleri ve bin bir zorlukla boğuşarak yapıyorlar. Bu her manada hürmet ve sevgi gerektiren bir durum. Halkımız tarafından seviliyor, dinleniyorlar. Bu çok kıymetli. Doğal ki şairlerimiz ve roman yazarlarımızı da unutmamak gerekir. Onların da lisanımızın canlı kalmasında sayısız büyük katkı ve emekleri vardır.

Dönelim müziğe. Dünyanın sivilizasyon görmüş hiçbir yerinde siyasi partiler müzik firması yahut gibisi şeyler kurmazlar. Orası öteki bir alan zira. Ancak bizde isimlerini herkesin bildiği müzik firmaları siyasi, ideolojik parti kurumları. Bu nasıl oluyor, nasıl bir şey? Bunun neye, kime yararı olabilir? Mevcut firmaların yüzde 95’i karanlık, korsan metotlarla çalışıyorlar, neden? Bu firmaların insan bağları ve çalışma metotları hiçbir kültürel, ticari ahlaka uymuyor, büsbütün bencil, sömürücü bir sistem. Daha açık konuşayım bir yığın kelamda Kürt müziği firmalarının çalışma, formül ve metotlarına bakınca Kürt müziğine ve müzisyenlerine yarardan çok ziyan verdiklerini görüyorsunuz. Ses Plak (Ses Medya) yıllardır hiçbir hakları olmamasına karşın albümlerimi korsan bir formda dağıtıp bana ve çalışmalarıma ziyan veriyor, neden? Bizim yeni, dürüst, Kürdistani bir toplumsal, siyasal, ticari ve kültürel başlangıca, ahlaka gereksinimimiz var. Bize ziyan veren, sanatkarlarımızın emeğine göz dikmiş, profesyonellikten uzak, dürüst çalışmayan bu korsan yapılardan kesinlikle kurtulmamız gerekli. Halkımızı bu durumda hassas olmaya, sanatkarına ve emeğine sahip çıkmaya çağırıyorum.

Bu durumda meslek kuruluşlarının tutumu nasıl?

Türk meslek kuruluşlarının hali demek istedin sanıyorum. Türk meslek kuruluşlarının Kürt müziğine ne katkısı var? Dünya kadar Kürt müziği yapan insan var. Bunlara hakikat dürüst MESAM yahut başka kuruluşlardan para geliyor mu? Her yıl Kürt müziği için toplanan dünyanın parası var o kasalarda. Neden bunlar adil bir biçimde Kürt sanatkarlara dağıtılmıyor? Bu o sanatkarların hakkı, emek veriyorlar, emeklerinin karşılığı.

Bu kuruluşlardaki sanatkarların kendi meslektaşları olan Kürt sanatkarlara karşı vurdumduymaz, kayıtsız kalmaları hiç yanlışsız değil. Bu durum ne onlara, ne de sanatçılığa yakışıyor. Onların işi her lisanda müziği desteklemek olmalı. Onların işi devletin resmi asimilasyon siyasetlerinin devam ettirildiği kurumlar olmak ise orası bir sanatçılık meslek kurumu değil, tarafgirlik, devlet memurluğu olur. Halbuki ben Türk sanat etraflarından devletin kültür siyasetine karşı bir hal içerisinde olup Kürt müziği ve müzisyenlerine sahip çıkma konusunda daha hassas ve dayanışma ruhlu olmalarını beklerdim. Onlara da bu yakışırdı. Lakin şimdiye kadar bu türlü bir şeyi ben göremedim. Umarım değişir.

Sanatçı politik görüşünü beyan etmeli mi?

Sanatçı da toplumdaki her şey üzere siyasetten etkilenir. Siyaset, sanata yabancı bir durum değil ki. Siyaset öylesine makûs bir kurum ki her şeye sirayet ediyor. Sanat da ister istemez kendisini bir biçimde siyasete, totaliteye, ideolojilere karşı şekillendirmek durumunda. Bizim üzere toplumlarda bu ideolojiler büyük keder. Dini, solcu ideolojiye kadar bunların hepsi sorun. İster istemez o toplum içinde yaşayan sanatçı da buna karşı bir tutum almak zorunda. Zira bu ideolojiler her vakit sanatın önünü kesmeye çalışıyorlar. Sanatkardan, sanatkarın özgür kanılarından rahatsızlar. Bu sınıflar sanatı kendilerine uydurmak, kendi propagandalarına yakınlaştırmak için ellerinden geleni yapıyorlar. Sanatçı muhakkak onlardan uzak durmalı, özgürce üretip, fikirlerini, muhalifliğini lisana getirmelidir.

Özellikle Kürt sanatı, Kürt toplumu ziyadesiyle politize edilmiş bir toplum. Zira siyaset her şeyin üzerine oturmuş durumda. Kürt sanatkarlarına yapılacak en büyük ziyan onları ideolojik kalıplar içerisinde şekillendirmeye çalışmaktır. Birinci devirler siyasi başlar bu hususta çok başarılı oldular lakin hayat bir yerden sonra dogmaları kabul etmiyor. Zira sanatı ve özgür üretmeyi baskı altında tutma metotları hayatın akışına, varlığına karşıt bir şey. Eski tesirleri kalmadı o siyasalların de. Bugün de büyük bir zevkle onu devam ettirmek isterler lakin ne onların gücü kaldı ne de artık Kürt sanatkarları eski saflıklarını devam ettiriyor. Toplumumuz kesinlikle bu kabustan da kurtulacaktır.

Biz daima sanatçılıktan bahsediyoruz ancak o ideolojik, siyasi partilerin içinde sanatçılık yapanların büyük bir kısmı müzikçi. Kürtler dünyanın en hoş sesli halklarından bir tanesi. Artık kalkıp hepsine sanatçı demek hakikat olmaz. Sanatçılık diğer bir şey.

Şimdi nerede yaşıyorsunuz? Türkiye’ye gelmeyi istemiyor musunuz ya da hangi şartlarda gelmek istersiniz?

Almanya’da yaşıyorum. Türkiye ve Bakur (Kuzey) Kürdistan’a gelemeyeli 42 yıl oldu. Benim oradan çıkmamın tek bir sebebi vardı anadilimin yasak olması. Ben siyasi bir geçmişi olan bir insan değilim. Hiçbir ideolojik yaklaşımım, hiçbir siyasi partiyle münasebetim olmadı. Ben sanatkarların o çeşit yapılardan uzak durması gerektiğine inanırım. Başından beri kendi gerçek bulduğum şeyler için uğraş verdim. Onlardan biri de anadilimdi.

Türkiye’de Kürtçemiz ve çocuklarımız için ana lisanımızla mecburî eğitim başlar başlamaz benim burada kalmamın bir manası kalmaz. Açılım devrinde beni de çağırdılar. “Anadilde eğitimin önü açılsın, kimse beni çağırmasa da atlar gelirim” demiştim. Benim tek bir gayem var. O da Kürt lisanının özgürleşmesi. Bunu her seferinde söylüyorum. O vakit dönerim. Bütün hayatım boyunca Kürtçe için uğraş verdim ve vermeye devam ediyorum. Umarım artık çok değişen bu dünyada Türk devleti bu katı asimilasyon sisteminden vazgeçer, Kürtçeyi rahat bırakır, halklarımızın ortasında yumuşamaya, barış içinde birlikte yaşamaya vesile olur.

Kaynak: Gazete Duvar