Osman Aydın: Önemli ve değerli bir Kürt, Muhammed Emin Zeki Bey

Osman AYDIN

“Kürt ve Kürdistan Meşhurları” isimli ölümsüz eseriyle bize, her saharda yüzlerce Kürt ünlüsünü tanıtan Muhammed Emin Zeki Beyi tanımak, onun bize tanıttığı ünlüleri tanımak kadar değerlidir. Bu nedenle onunla ilgili kısa bir biyografik yazıyla hem onu yad etmek hem de saygılarımı sunmak istedim.

Muhammed Emin Zeki Bey Şubat 1880’de Süleymaniye’de doğdu. Babası tütün ticaretiyle uğraşan Hacı Abdurrahman’dır. Öğrenimi sırasında parlak zekâsı nedeniyle kendisine “Zekî” ismi de veriliyor.

Farsça eğitim veren Molla Abdülazîz Medresesi’ndeki öğreniminden sonra1892 yılında ilkokula başladı. Başarası nedeniyle ertesi yıl askerî rüşdiyenin (ortaokulu) ikinci sınıfına kabul edildi. 1896 yılında Bağdat’ta Askerî İdâdîye’ye (lise) girdi. Daha sonra İstanbul’daki Harbiye Mektebi’ne devam etti ve ikinci mülâzım rütbesiyle 1902 yılında mezun olduktan sonra 1904 yılında Harp Akademisi’ni yüzbaşı rütbesiyle birincilikle bitirdi.

Bağdat’taki 6. Ordu’da göreve başladı ve bir yıl sonra Emlâk-i Seniyye İdaresi’ne mühendis olarak atandı. 1908 yılında Edirne’deki 2. Ordu’ya tayini yapıldı ve görev yerine giderken ancak Harita Komisyonu’na üye seçildi. Ertesi yıl Türkiye-Bulgaristan arasındaki sınır tesbit komisyonuna topografya subayı olarak tayin edildi ve iki yıl bu görevde kaldı. Daha sonra Türkiye-Rusya sınır komisyonunda çalıştı.

Balkan savaşı başlayınca Çatalca cephesindeki 5. fırkaya erkânıharp olarak atandı. Bir yıl sonra eğitim için bir yıllığına Fransa’ya gitti. Bir yıl sonra 1914 yılında tekrar Rusya sınır belirleme komisyonunda görevlendirildi. I. Dünya Savaşı başlayınca İstanbul’a döndü. 4. ve 1. Ordu’da görevlendirildi. Eylül 1915’te binbaşı oldu.

Daha sonra Irak ve Havalisi Umum Kumandanlığı’nda erkânıharp olarak atandı. Burada 6. Ordu kurulunca istihbarat şubesine getirildi. Bağdat’ın Mart 1917 ‘de İngiliz kuvvetlerinin eline geçmesinden sonra Musul’a gitti. Halep, Kudüs, Nablus savaşlarına katıldı. Gümüş imtiyaz madalyasıyla ödüllendirildi ve rütbesi albaylığa yükseltildi.

1918 Eylülünde Kafkas cephesindeki 3. Ordu’da erkânıharp başkan muavini sıfatıyla görevlendirildi, yıl sonunda İstanbul’da Erkânıharp Dairesi Başkanlığı Harp Tarihi Şubesi başkan muavinliğine atandı.

1924 yılında Irak’a döndü ve Bağdat’ta el-Medresetü’l-askeriyyetü’l-melekiyye’ye müderris tayin edildi, 1924 yılında bu okula müdür oldu. Ardından Irak ordusunda miralay rütbesi verilerek eğitim dairesinde görevlendirildi.

1925’te Süleymaniye’den mebus seçildi, meclis başkanvekilliği ve askerî komisyon başkanlığına getirildi. 1925-1942 yıllarında Irak krallık yönetiminde kurulan yaklaşık otuz hükümetin çoğunda İskân ve Ulaştırma, Maârif, Savunma, Adalet ve İktisat bakanı olarak görev yaptı. 25 Aralık 1943’te Âyan Meclisi’ne üye oldu.

Kürt tarih, dil ve kültürüne hizmetle ilgili çalışmalara katılmış, 1930’da Tevfik Vehbî, Cemâl Baban gibi şahsiyetlerle birlikte hukukçu ve milletvekili Ma‘rûf Ciyâvûk’un başkanlığında Kürt Terakkî Kulübü adlı derneğin kurucuları arasında yer almış, 1943 yılında derneğin başkanlığına seçilmiştir.

Irak cephesinde görevli olduğu dönemde harp madalyası, gümüş liyakat nişanı, ikinci dereceden Alman demir haç nişanı, Avusturya hükümeti harp madalyası, Filistin cephesinde birinci dereceden Alman demir haç nişanı ile ödüllendirilen Zekî Bey, yoğun askerî ve idarî görevleri arasında bu cephedeki savaşlara dair bir dizi eser kaleme almış, ayrıca İstanbul’da ve Irak’ta çıkan Tanin, Tasvîr-i Efkâr, Vakit, Gelâvêj, Jîn, Bangî Kurdistân, Jiyâneve, Jiyân gibi gazete ve dergilerde yazıları neşredilmiştir.

Kürt tarihi üzerine ilmî bir üslûpla hazırlanan ilk eserin müellifi olarak şöhret bulmuş olan Güney Kürdistanlı edip Alâeddin Seccâdî tarafından çıkarılan ilk Kürtçe edebiyat dergisi olan aylık Gelâvêj’in kuruluşunda (1939) ve yazı kadrosunda yer almıştır.

Kürtçe, Türkçe, Arapça, Farsça, İngilizce, Fransızca ve Rusça bilen Zekî Bey şiir, hat ve resimle sanatları ile de ilgilenmiştir.

10 Temmuz 1948’de Süleymaniye’de vefat etti..

Kürtçe yazdığı eserleri:

1. Ḫulâṣeyekî Târîḫê Kürd u Kürdistân
2. Meşâhîrê Kürd u Ala Kurdistan
3. Târîḫê Süleymânî ve Vülâtî
4. Dû Tekalâyê Bêsûd
5. Muḥâsebeî Niyâbet

Türkçe yazdığı eserleri:

1. Osmanlı Ordusu
2.Osmanlı Esfârı Hakkında Tedkîkat 3. Irakı Nasıl Kaybettik
4. Irak Seferi ve Hatalarımız
5. Selmân-ı Pâk Meydan Muharebesi Ktesifon ve Zeyli
6. Harb-i Umûmîde Osmanlı Cepheleri Vekāyii
7. Irak Târîh-i Harbi Muhtasarı
8. Bağdâd ve Son Hâdise-i Ziyâî
9. Kûtül‘amâre Hücum ve Muhâsarası (Londra’daki harp tarihi şubesine hediye edilen iki ciltlik bir eserdir).