Faik Bulut
Türk ve Kürt kamuoyunda galat-ı meşhur (herkesçe bilinen yanlış bilgi) kabilinden "Yahudi Kürtler" tanımlaması yapılıyor.
Oysa doğru tanım, "Kürdistanlı Yahudiler" veya "Kürtleşmiş Yahudiler" kavramı olmalıdır.
Doğrudur: Babil'deki uzun sürgün döneminde Yahudi misyonerleri, Mezopotamya halkları arasında kendi dinlerini yaymaya koyulmuş ve doğal olarak bazı Kürt toplulukları da bu sırada Yahudiliği benimsemiş olmalılar.
Yine de sayıları Ortaçağ'dan bu yana "Kürt Yahudileri" denilemeyecek ölçüde azalmıştır.
Yahudilerin Babil'e sürgün edilişinin tablosu
Günümüz Irak/Kürdistan topraklarında kalanları ise özellikle Kürt aşiretleri ve beylerinin himayesine alınmışlar.
Bunlara "Kürdistanlı Yahudiler" demek daha isabetli olur.
Vikipedi Türkçe ansiklopedisindeki tanım şöyledir:
Kürdistan'daki Yahudilerin (İbranice: יהדות כורדיסתאן, romanize: Yehudot Kurdistan) tarihi, eski çağlardan beri İran'ın bir kısmını, Kuzey Irak'ı (Kürdistan bölgesi-FB), Ermenistan'ı, Suriye'de yaşayan Yahudileri kapsar. Kültürleri ve giyim tarzları Müslüman Kürtlere benzer.
Van ile Urmiye gölleri arasındaki bölge Yahudileri Lişan Didan isimli bir lehçeyle konuşurdu
Her durumda ansiklopediler çoğu zaman "Kürdistanlı Yahudiler" deyimini kullanmakla birlikte ara sıra "Kürt Yahudileri" tanımını da kullanılıyor.
Aynı hususta "Mizrahi (Doğulu) Yahudi Toplulukları" başlığı altında şunlar yazılmıştır:
Coğrafi bakımdan Kürdistan topraklarında yaşamaktalar. Bu alan; İran'ın kuzeybatısı, Kuzey Irak, Suriye'nin kuzeydoğusu (Rojava-FB) ve Türkiye'nin güneydoğu bölgelerini kapsamaktadır.
Kürt Yahudileri, 1940-1950 yılları arasında Arap ve İslam ülkelerinden kovulana kadar diğer etnik topluluklarla bir arada yaşadılar.
Neo Arami lehçelerinin konuşulduğu bölgeler haritası
Yahudi Kürtler, Musevi dinine mensuplar ve Ortadoğu kökenlidirler. Cemaat, Aramice-İbranice sentezinden oluşan bir dil ile Kürtçeyi (Kurmanci lehçesini) yaygın biçimde kullanıyor. Mizrahi Yahudiler tanımı ise sadece ayinlerde kullanılıyor.
Çok sayıda Kürt Yahudisinin, bilhassa Irak kökenli olanların Sefarad olarak adlandırılan Yahudi cemaatiyle karışıp kaynaşması 18'inci yüzyılda gerçekleşmiştir. Günümüzde ise, Kürdistanlı Yahudilerin büyük bölümü İsrail Devleti'ne göçüp yerleşmiştir.
Bu cemaat de; diğer cemaatler gibi ya Arap ülkelerinden tehcir edilmiş veya ana topluluktan kopup gelerek Aliya (Yurtdışından İsrail'e göçen Yahudiler için kullanılan İbranice deyim) olan topluluklardan oluşmuştur.(Wikipedia İngilizce,
"History of the Jews in Kurdistan"
(Kürdistanlı Yahudilerin Tarihi)
Vanlı Yahudilerin Purim şöleni tatlısının adı Zolobye
İnanışa göre: Milattan önce 8'inci yüzyılda Asurluların İsrail Krallığını almasıyla Kürdistan bölgesine sürülen İsrail oğullarından bir grup, daha sonra Asur'un başkentine yerleştirildiler. Milattan önce 1'inci yüzyılda başkenti Arbela (Erbil) olan Adiabene hanedanlığı Yahudiliğe geçti.
Kimilerine göre bu hanedan mensupları Kürt idiler.
Babil Kralı IIb Nebukadnezar, Süleyman Mabedi'ni yıkıp 10 bin Yahudi'yi Babil'e götürdü
Bu tarih yazımına ilişkin birkaç ayrıntıya değinmeliyim. İncil'de anlatıldığı kadarıyla olaylar şöyle gelişmiştir:
- İsrail Krallığı'nın MÖ 722'de Asur Kralı 3. Salmanasar tarafından yenilgiye uğratılması sonucunda bir kısım Yahudi, Med ülkesi ile Mezopotamya'ya yerleştirilir.
- Medler ile işbirliği yapan 2. Nebukadnezar (Buhtunnasr) ise, Asurluları yener ve pek çok Yahudi'yi Babil ve çevresine yerleştirir.
- Mısır-Babil çatışması sürecinde Yehuda Kralı Yehoyakim, Nebukadnezar'a haraç vermeyi keser ve Mısırlıların yanında durur. Nebukadnezar bu ayaklanmaları bastırır. MÖ. 599 yılında Kudüs'ü kuşatır.
- Bir yıl sonra Yehoyakim kuşatma esnasında ölür. Yerine çok küçük olan oğlu Yekoniya geçer. Şehir üç ay sonra MÖ 597'de düşer.
- Nebukadnezar, Kudüs'ü ve Tapınağı talan eder, bütün ganimetleri Babil'e taşır. Yekoniya, din adamları, yerel halk ve zanaatkârlardan oluşan 10 bine yakın Yehudalı Yahudi sürgüne gönderilir.
- Yahudiler Babil İmparatorluğu'nun dört bir yanına dağıtılır. Nebukadnezar, Sıdkiya'yı yönetimin başına koyar.
Asur Kralı V. Salmanasar, Kudüs'ü alıp Yahudileri Mezopotamya'ya götürdü
İlerleyen dönemde, Ermeni Kralı II. Tigran (Dikran)'ın MÖ 83-71 yılları arasında Filistin'i işgali sırasında, pek çok Yahudi Kuzey Mezopotamya'ya yerleştirilmiştir.
Bu süreç boyunca Hahamların misyonerlik faaliyetleri sebebiyle Yahudilik, yerel halklar arasında hızla yayılmış ve geniş kitle tarafından kabul edilmiştir. Bölgedeki Yahudiler, İsrail Devleti 1948'de kurulana dek varlıklarını sürdürmüştür.
Ermeni Kralı Büyük Tigran II, Filistin'deki Yahudileri Kuzey Mezopotamya'ya sürüp yerleşterdi
İlerleyen süreçte Yunan, Roma, Sasani, Selçuklu ve Osmanlı idaresinde geçen yüzyıllar boyunca, Irak Yahudileri, kendi benliklerini korumayı başarmışlardır.
Orta Çağ'ın Yahudi seyyahları Tudelalı Benjamin ve Regensburglu Petahiah'ın anlatımlarına göre; 12'nci yüzyılda bölgede Yahudilere ait 100 dolayında yerleşim birimi ve yüklü miktarda Yahudi nüfusu bulunmaktaydı.
Bu seyyahlar, Kürdistan Yahudilerinin ticari ve ruhani merkezi olan Musul'daki varlıklı Yahudi cemaatinden de bahsederler.
Kürdistan Yahudileri / Fotoğraf: Dünya Bülteni
Tudelalı Benjamin dönemin Fars Kralına meydan okuyan mesihvari lideri David Alroy'dan ve onun Yahudileri Kudüs'e geri götürme planlarından da söz eder.
Haçlı Seferlerinden korkan Suriye ve Filistin'deki Yahudiler Babil ile Kürdistan'a kaçarlar. O sıralarda Musul, Yahudilerin özerk yönetimindedir.
Yeni Çağda Kürtler ve Irak'taki Yahudiler arasındaki yakın ilişkiler; 16'ncı yüzyıl sonu ile 17'nci yüzyılın başında, birkaç Kürt aşiretinin Safevi hükümdarı Şah Abbas tarafından İran'ın kuzey sınırını korumak üzere Horasan bölgesine yerleştirilmesinde de görülmektedir.
Bu dönemde bölgede bulunan Yahudiler de bu aşiretlerle birlikte bölgeye yerleştirilmiş ve birlikte yaşamaya başlamışlardır.
Milattan sonra 1590-1670 yılları arasında yaşayan ve Haham Samuel Barzani'nin kızı olan Asenath Barzani Tora, daha sonra Kürdistan şehri olan Amediye'nin Hahamı Jacob (Yakov) Mizrahi ile evlendi.
Kürdistanlı Yahudi tasavvufu-Kabala bilgini Asenath Barzani
Ondan öğrendiği Talmud ve Kabala bilgisi sayesinde ün kazandı. Yeşiva'da (dini okul) öğretmenlik yapan kocasının ölümüyle Tora, konusunda başöğretmen ilan edildi.
Böylece kadınlar için söylenen "Talmud bilgini" anlamına gelen "Tanna'it" unvanı adına eklendi.
Tasavvuf ilmini almasından ötürü Tanna'it Asenath'ın Tanrı'nın gizli isimlerini bildiği de rivayet edilir.
Ayrıca yazdığı şiirleri ve İbrani dili üzerine yaptığı yorumlarıyla da ünlüdür. Asenath'ın şiirleri, kadın eliyle yazılmış ilk modern İbranice eserlerin ender örneklerindendir.
Kürdistanlı Yahudi kadınlar
Kürt Yahudileri, İran'ın Kaşan bölgesinde yaşadılar. Birçoğu 1700 ve 1800'lü yıllarda Anadolu'nun kırsal alanlarına göçtü.
O sırada bilhassa Gaziantep ile Malatya, yoğun Yahudi nüfusa sahipti. Genellikle son derece gizli/gizemli bir cemaat olmasına rağmen çevredeki diğer topluluklarla ilişkileri olumsuz değildi.
Kürdistan'da bir Yahudi ailesi
Kürdistan Yahudilerinin o tarihte "İsrail Toprağı" diye anılan bölgeye göçmeleri 16'ıncı yüzyıla denk düşer.
Bazı Hahamlık Okulu öğrencileriyle birlikte Galile (Celil) ve Safad'a (Günümüz İsrail-Lübnan sınırındaki yerleşim yerleri-FB.) ulaşırlar ve aynı bölgeye yerleşirler.
Bu cemaatin gelişip büyümesi 1660 yılında durdu, ekonomisi geriledi. Çünkü Dürzi inançlı topluluklarla bölge denetimi konusunda çekişme ve çatışma içine girmişlerdi.
20'inci yüzyıldan itibaren Kürdistanlı Yahudilerin bir kısmı, siyasi Siyonist hareket içinde aktif rol aldılar.
Ailesi 1920'lerin sonunda göçüp Kudüs şehrine yerleşen Moşe Barzani (1926-1947), Bağdat'ta doğmuş ancak ailesi Barzan bölgesine geçmişti. 6 yaşındayken ailesi Kudüs'e göçtü.
Kürdistan kökenli Yahudi önderi ve savaşçısı Moşe Barzani / Fotoğraf: Wikipedia
M. Barzani, Lehi (İngiliz mandası devrinde Filistin'de kurulan yasadışı/illegal İsrail Özgürlük Savaşçıları-FB) hareketinin en tanınmış Kürdistanlı Yahudi şahsiyeti olarak ünlendi.
Hayli radikal ve Siyonist bağnazı bir örgüt sayılan Lehi, daha çok kurucusunun adına atfen "Stern Çetesi" olarak bilinmektedir.
Moşe Barzani, illegal örgütün militanı olması hasebiyle tutuklanır. Hakkında idam kararı çıkmıştır. Ve Kudüs'teki Merkez Hapishanesi'nde infazını beklemektedir.
O sırada bir başka radikal ırkçı-Siyonist örgüt olan Irgun mensubu olduğu için idam cezasına mahkûm edilen Meir Feinstein ile birlikte gizlice içeriye sokulan el bombasıyla intihar eder.
Mossad şefi Meir Amit, Molla M. Barzani, İsrail Cumhurbaşkanı Zalman Şazar ve Yaveri Arie Raz
Kürdistanlı Yahudilerin kitlesel tehciri, 1950'li yıllarda hız kazanmıştır. Çoğu İsrail'e gider. İran Kürdistan Bölgesi'ndeki Yahudilerin hemen hepsi, aynı zaman dilimi içinde İsrail'de yerleştirilirler.
Sadece sinagogları kalır Kürdistan'da. Kimse kalmamasına rağmen sinagogları tahkim edilmiştir.
Bu tür yalan-yanlış haberlerle hem Yahudi ve Kürt halkına düşmanlık sergileniyor hem de Kürt-Türk ilişkileri bozuluyor
İsrail-Kürt İlişkileri
Ali Kerküklü'nün, manaz.net sitesinde yayınlanan 5 Mart 2015 tarihli makalesinde, İsrail-Kürt ilişkileri hakkında bazı bilgilere yer verilmiştir:
Hagai Eshed'in 'One Man Mossed: Reuven Shiloah, Father of Israeli Intelligence' (Tek Adamlık Mossad: İsrail İstihbaratının Babası) başlıklı makalesine göre Zoslanski; 1931-1934 yılları arasındaki Irak gezileri sırasında Kürtlerle ilişki kurmuştu.
İsrailli yazar Benjamin Beit-Hallahmi de 'The Israeli Connection: Who Israel Army and Why?' (İsrail İrtibatı: İsrail Kimi, Neden Silahlandırıyor?) isimli kitabında şunları yazmıştır:
'Irak'taki Kürt isyancılar, her zaman İsrail'in ilgi alanı içindeydi. Mossad'ın Kürtlere desteği 1958'de başladı. İsrailli askeri danışmanların Kürtlere ilettiği cephane ve silahları kapsayan geniş ölçekli yardımın tarihi ise 1963 yılıdır. İki yıl sonra da İsrailli askeri uzmanlar, Kuzey Irak'ın dağlık bölgelerinde eğitim kampları oluşturdular. Haziran 1966'da Başbakan Levi Eşkol, Iraklı Kürtlerle görüştü.'
Hayfa Üniversitesi akademisyeni Prof. Dr. Amatzia Baram, İsrail ve Irak'taki Kürt Sorunu isimli kitabında, 'Mossad'ın (Şah dönemindeki) İran istihbarat teşkilatı aracılığıyla Kürtlere askeri uzman, doktor, ilaç ve silah gönderdiğini' yazmıştı.ABD dış politika uzmanı Jack Anderson'un Washington Post gazetesinde yayınlanan18 Eylül 1972 tarihli makalesine göre ise: İzleyen süreçte Mossad şefi Zvi Zamir, Irak'ın kuzeyindeki dağlık bölgede askeri kamplarda yaşayan Molla Mustafa Barzani'yi ziyaret etmişti.
Molla Mustafa Barzani'nin 1960'lardaki İsrail ziyareti
İddialar böyle! Biz eksik bırakılmış yahut yanlış yazılmış hususları düzeltip tamamlamaya çalışalım.
Yahudiler ve Kürtler arasındaki en önemli ilişki, 1930'lu yıllarda İngiliz sömürge yönetimi tarafından terörist ilan edilen Yahudi Haganah üyesi, Mossad istihbarat teşkilatının ilk şefi Reuven Şiloah (Zoslanski) tarafından kuruldu.
Ben Gurion tarafından görevlendirilen ve ileride İsrail gizli servisi Mossad'ın başına geçecek olan Şiloah, Ortadoğu'nun siyasi ve demografik yapısını incelemek; potansiyel tehditler ve ittifak yapılabilecek kişi ve gruplar hakkında bilgi toplamak maksadıyla Irak ve Kürdistan topraklarını dolaşıyordu.
Şiloah bu görevi sırasında Irak'ı gezdi ve kuzeyindeki dağlık bölgede Kürtlerle tanışma fırsatını buldu. Arap olmayan ve Araplarla sorunları bulunan bu grupla ittifakın, İsrail Devleti için çok önemli olabileceği sonucuna vararak bu yönde planlar hazırladı.
Şiloah bölgede bir ajanlar ağı oluşturdu ve Kürt nüfusun yaşadığı dağlık bölgelerde bağlantılar edindi. Bu bağlantıların, Iraklı Yahudilerin Irak'ın kuzeyinden Türkiye ve İran yolu ile Filistin'e götürülerek yerleştirilmesinde çok faydası oldu.
1900-1926 yılları arasında bin 900, 1935'te ise 2 bin 500 Yahudi Filistin'e göç etmişti.
İsrail'de Newroz tutlayan Kürt Yahudiler / Fotoğraf: X
İsrail ve Irak'taki Kürtler arasında en önemli siyasi temas; 1964'te Şimon Peres'in Savunma Bakan Yardımcısı olduğu dönemde gerçekleşti. 1940 ve 50'lerde İsrail ile teması olan Dr. Kamuran Ali Bedirhan Peres ile görüştü.
Bedirhan, Iraklı Kürtlerin önemli temsilcisi Celal Talabani ile Ş. Peres'in buluşmasında da aracı oldu. Görüşmede, bir grup peşmergenin İsrail'de eğitim alması için anlaşma sağlandı.
1965'te "Merved (Halı) Operasyonu" gereği bu peşmergeler İsrail'e götürülerek orada 3 ay eğitimden geçirildi. Yine üç askeri istihbaratçı, Irak'ın kuzeyine giderek peşmergeleri eğitmeye başladı.
Molla Mustafa Barzani ile oğlu Mesut, 1968 ve 1973'te iki kez İsrail'i ziyaret etti. İlk ziyaret sırasında dönemin İsrail Savunma Bakanı Moşe Dayan ile buluşan Barzani ikilisi, kendisine özel bir Kürt hançeri hediye ettiler.
Bu münasebetle Molla Mustafa Barzani, çok önceden Kürdistan'dan göçüp İsrail'e yerleşmiş bulunan çocukluk arkadaşı olan bir aile reisiyle görüşüp hasret gidermiş oldu.
Bu seyahatleri esnasında, Siyonizm ve sosyalizmin karışımı ile oluşturulan felsefi Kibbutizm (kırsal tarımsal üretim kooperatifleri) turlarına katıldığı; aralarında gazete editörleri ve Menahem Begin'in de yer aldığı politikacılarla bir araya geldiği ve bu ilişkilerin tamamen gizli tutulduğu söylenmektedir.
Yine bu dönemde, Mossad ve Savak'ın (Şah dönemi istihbarat teşkilatının), Barzani idaresindeki Kürtlere, "Parastin" adı verilen bir Kürt istihbarat Teşkilatı oluşturulmasında destek verdiği de belirtilmektedir.
Bu ilişkiler çerçevesinde isyancı Kürtlere, teknik destek dışında 500 bin dolarlık bir mali yardım yaptı.
Irak ile İran arasında 1975'de imzalanan Cezayir Antlaşması sonucu, İran yönetimi Kürtleri desteklemekten vaz geçip sınırlarını kapatmayı taahhüt etmiş; böylece, Kürtlerin İsrail'den yardım alma imkânı kalmamış ve İsrail-Kürt ilişkilerinin etkin biçimde sürdürülmesi neredeyse imkânsızlaşmıştı.
Kürdistanlı Yahudilerin kutsal mekânları
Irak-Kürdistan topraklarındaki Alikuş'ta Peygamber Nahum'un, Nabi Yunus'ta Peygamber Yona'nın ve Kerkük'te peygamber Danyal'ın türbeleri vardır. Bunlar Yahudilerin Kürdistan'daki en önemli anıtları arasındadır.
Peygamber İlyas'ın ziyaret ettiğine inanılan mağaralar da Yahudiler için önemli mekânlardır.
Duhok vilayeti çevresinde görüp konuştuğum Ezdî piri Mir Tahsin ile diğer şeyhler, bana "Musul'daki Yunus peygamberin aslında Kürt olduklarını" söylediler.
Kutsanan türbeler arasında en önemlileri; Yukarı Amediye'de bulunan Hazan David ile Hazan Yusuf'un mezarlarının bulunduğu Navi Yehezqel mezarlarıdır.
930'larda yaşayan bu kutsal şahsiyetlerin mezarları bölge Yahudilerince kutsal sayılmakta ve ziyaret edilmektedir.
Bu şahsiyetlerin Pers bölgesinden geldikleri sanılmaktadır. Anlaşıldığı kadarıyla 13'üncü yüzyıl ortalarında Amediye'ye yerleşmişlerdir.
Kürdistan Bölgesel Yönetimi, son yıllarda Şirzad Omar Mamsani'yi, Vakıflar ve Dini Ayinler Bakanlığı bünyesindeki Yahudi cemaatinin temsilcisi olarak atamıştı.
Ancak İsrail'deki Cemaat, Kürdistan'da Yahudi olmadığı yolunda bildirimde bulununca, Şirzad Oman Mamsani fiilen istifa etmiş oldu.
Her durumda Kürdistan dâhil Arap ülkelerindeki Yahudilere, Hanuka (Işık Bayramı) bayramının kutlanması için gerekli olan malzemelerin el altından gönderilmesi, aslında halâ orada kalan Yahudilerin var olduğunu ama kimliklerini gizlediklerini göstermektedir.
Eksik tarih ve belgeler
Kürt Yahudiler bölgedeki diğer Yahudi toplulukların tersine, yazılı ve gelişkin bir tarih bırakmamışlardır. Sadece arkeolojik araştırmalar yardımı ile bazı bilgiler edinilebilmektedir.
Ne yazık ki, şimdiye kadar Kürt Yahudileri üzerine sağlam ve ayrıntılı bilgilere ulaşılabilecek mezarlıklar, kutsal alanlar veya Kürdistan'daki sinagoglarda bilimsel araştırma yapılmamıştır.
Van Başkale'de sinagog işlevi gören bir mekan / Fotoğraf: avlaremoz.com
Şüphesiz Kürdistan'da Yahudi yerleşkesi çok eskidir. Bir taş atımı uzaklıktaki bölgeden Talmud'da hiç bahsedilmemesi ise gerçekten çok şaşırtıcıdır.
12'nci yüzyılda ve 13'üncü yüzyılın başlangıcında Al Harizi'nin bölge hakkındaki gözlem ve araştırmalarında bu tarih biraz netleşmiş ve açığa çıkmışsa da kesin ayrıntı ve bilgilere ulaşılamamıştır.
1930'lu yıllarda Musevi inançlı Alman etnograf Erich Brauer, bölgedeki Yahudi cemaatinin bazı mensuplarıyla röportajlar yapmıştı. Asistanı Raphael Patal, üstadının kayıtlarını İbranice yayımladı.
Eric Brauer ve Raphael Patai'nin "Kürdistanlı Yahudiler" kitabı
1940 yılında "Yehudê Kurdistan: Mehqar ethnograpy" adıyla Kudüs'te basımı gerçekleşti. 1990 yılında ise İngilizce çevirisi yayımlandı.
İsrailli din araştırmacısı Modechai (Mordehay) Zaken, yüksek lisans tezinde bu röportajlara da yer verdi.
Kitaplaştırılan çalışma daha çok arşivler ile sözlü anlatımlara dayalı olup, Yahudiler ile Kürt efendilerinin ilişkileri hakkındadır.
Kürt Yahudiler kitabı
Zaken, 56 Kürt Yahudi ile toplu halde yüzlerce söyleşi ve röportaj yaptı. Amacı, söyleşi yapılanların hatıralarının kaybolup gitmemesiydi.
Görüşüp dinlediği Kürtlerin büyük çoğunluğu Irak Kürdistan bölgesindeki Zaho, Akra, Amediye, Duhok, Süleymaniye ve Şino gibi kasaba ve şehirlerden gelmiş Yahudilerdi.
Ayrıca Bahdinan bölgesinde bulunan onlarca köy ile bölgedeki Kürt aşiretlerinin himayesindeki Yahudilerle de yüz yüze sohbet-anlatım-söyleşiler gerçekleştirdi.
Raporlar ve rivayetlerin derlemesinden oluşan bu araştırma ve inceleme çalışması o zamanki Kürt toplumu ve aşiretlerinin geçmişine de ışık tutmaktadır.
Akademik tez halinde sunulan bu çalışma, ilgili komisyon (kurul) tarafından okunup onaylanmasının ardından Arapça, İngilizce ve Kürtçenin Sorani ve Kurmanci lehçelerine çevrildi.
Urmiyeli bir Yahudi aile
İsrail'de Kürdistanlı Yahudilerin nüfusu
Bilindiği gibi 1948'de İsrail devleti ilan edildi. 1950-1952 yılları arasında Ezra ve Nehemia Operasyonları ile aralarında Türkiye'de yaşayanların da olduğu 25 bin Kürt Yahudi Kıbrıs ve İran üzerinden hava yoluyla İsrail'e taşındı.
Bunlar daha çok Kudüs'te güçlü bir topluluk olarak yaşamakta olsalar da İsrail'in her tarafında varlıklarını sürdürüyorlar.
Sayılarının 1988 rakamlarına göre 180 bine ulaştığı düşünülen bu topluluğun büyük bölümü, İsrail Devleti kurulduktan sonra İsrail'e göç etmiştir.
Bir başka kaynakta ise söz konusu operasyonlar (Iraklı ve Kürdistanlı Yahudilerin farklı yollarla İsrail'e taşınması olayı) neticesinde yaklaşık 100 bin kişinin göç ettirildiği belirtilmektedir.
30 Eylül 2013 tarihli The Times of Israil isimli sağcı gazeteye göre; İsrail'de yaşayan Kürdistanlı Yahudi sayısı yaklaşık 200 bin kişidir.
Yarıya yakını Kudüs'te yaşamaktadır. İsrail topraklarının farklı bölgelerinde, bu cemaat tarafından kurulmuş olan tarım köylerinin sayısı 30 dolayındadır. 2023 yılı itibarıyla sayıları 300-400 bin olarak tahmin edilmektedir.
Iraklı Yahudilerin İsrail'e götürülmesinde; tarihi vatana dönme ülküsü ile İsrail'in kurulmasıyla giderek artan Arap-İsrail gerginliği ve akabinde gelişen Arap-İsrail savaşları sonucunda Yahudilerin baskı altında kalması ve hayatlarının tehlikede olması da etkili olmuştur.
Çeşitli Yahudi antropologlar ve sosyologlar 1930-1950 yılları arasında Kürt Yahudilerinin tarihi, sözlü şiiri, müzik gelenekleri, dilleri ve halk edebiyatları üzerine araştırmalar yaptılar.
1948'de İsrail'in kurulmasından kısa süre önce yapılan nüfus araştırmalarına göre: 187 Kürt Yahudi kabilesi bulunmakta idi. Bunlardan 146'sı Güney Kürdistan'da, 19'u İran, 11'i Türkiye ve diğer 11'i Rojava bölgesinde yaşamaktaydılar.
O yılların emin olunmayan sayımlarına göre Kürdistan'daki Yahudiler tahminen 30 bin civarında bir nüfusa sahiptiler.
Daha çok Hewler, Musul, Kerkük, Duhok, Zaxo, Süleymaniye ve Diyala şehirlerinde yaşamaktaydılar. Bu istatistikler ve bilgiler Yahudi Ansiklopedisi'ne dayanmaktadır.
Hakkâri'nin Türkiye sınırı içinde kalması ile Türklerin egemenliğinde yaşamak istemeyen Yahudi Kürtlerin en eski kabilelerinden Nirwa ve Tchalla (Çalla/Çilla) başta olmak üzere pek çoğu göç etti.
Zaten o dönemde Yahudilerin bölgede herhangi bir güç ve etkileri yoktu. Bu etkisizlik ve bölgedeki sürekli kriz öbür azınlıklar gibi, Kürt Yahudileri de sürgüne mecbur etti.
Böylece Mezopotamya'yı tarihsel açıdan var eden topluluklar etkisizleştirilerek göç ettirildi. Gittikleri ve yerleştikleri İsrail'de de etkisiz kalan ve asimile olan Kürt Yahudiler bölgenin kaderini paylaşmak zorunda kaldılar.
Antropolog Prof. Dr. Suavi Aydın, "Diyarbekirlilik'te kesişen Âdetler, Tatlar, Sesler, Dokular" isimli çalışmasında şunları belirtiyor:
Diyarbakır'ın 1927 sayımı verilerine göre vilâyet sathında (köyler dâhil) Ermenilerin sayısı 2 bin 490, Katolik ve Protestanların sayısı 402, Yahudilerin sayısı ise 392 idi. Az sayıdaki Süryani nüfus, Ermenilerin içinde sayılmıştı.
Kürt Yahudileri de denilen Diyarbekir Yahudileri, Çermik Yahudileri ile birlikte, 1948 yılında İsrail Devleti'nin kurulmasıyla birlikte şehri terk ettiler.
İsrail parlamento başkanı seçilen Şırnaklı Yahudi Mickey Levy / Fotoğraf: X
Genelde İsrail'de özelde Kudüs'te etkili, Kürdistan'ı sahiplenen güçlü bir Kürt Yahudi topluluğu var. İçlerinden biri, Cizre-Şırnak kökenli Mickey Levi İsrail Meclis Başkanı seçildi.
Levi, 2015'te Rudaw'a verdiği röportajda kökeniyle öğünüyordu:
Kürt'üm ve Kürt olmaktan gurur duyuyorum. Annem ve babam Kürdistanlı. Atalarım Cizreli. Eskiden evde hep Kürtçe konuşurduk!
Dördüncü kuşaktan 24 yaşındaki Dodi; "Ben Kürt ve Kürdistanlıyım. Ailem Zaxo'dan gelmiş. Kudüs bir Kürt şehri de sayılabilir. Kime sorsanız Kürt bölgesini ve Kürdü bilir" diyerek müthiş bir sahiplenme gösteriyor.
Nitekim İsrail'deki Katamom bölgesi ile Rashbag Caddesi Kudüs'ün Kürdistanı gibidir. Çoğunluk kökenini de unutmamış. Mahalle ve sokak isimleri Kürt ve Kürtçeyi (Kürti, Kudüs Manahue gibi) çağrıştırmaktadır.
Yanılmıyorsam 1990'ların sonunda Yaşar Kaya, "Sürgündeki Kürt Parlamentosu Başkanı" sıfatıyla İsrail'deki Kürdistanlı Yahudiler derneği tarafından davet edilmiş; Türkiye'nin şiddetli itirazı üzerine İsrail yönetimi, bu geziye izin vermemişti.
Diyarbakırlı Yahudi Kürtler
Diyarbakır Sur Belediyesi'nin eski başkanı Abdullah Demirbaş, belediyecilik faaliyetleri çerçevesinde iki kez İsrailli Kürtlerle buluşmuştu.
Bitirmeden önce bir iki noktaya değinmeliyim:
- İsrail-Kürt ilişkileri resmi değil gayriresmi olarak yürütülmektedir. İlişkiler Irak Kürdistan bölgesi üzerinden gizlice veya kamuoyuna pek açıklanmayan yanıyla devam etmektedir.
- İsrail'de yaşayan Kürdistanlı Yahudiler baba yurtlarını ziyaret ederken, güneyli Kürtler de İsrail'i ziyaret etmektedir.
- Molla Mustafa Barzani'nin soyunun Yahudi inançlı bir aileye ulaştığı yolundaki iddia, söylenti ve rivayetler hem gerçekdışıdır hem de art niyetlidir.
- Bilhassa Türkçü-İslamcı kesimler, bu yolla hem Yahudi ve Kürt halkına yönelik düşmanlığı körüklemek hem de her ikisiyle Türk halkının arasına nifak sokma niyetindeler.
Kaynakça:
1. http://www.slis.indiana.edu/faculty/meho/meho-bibliography-2001. "Israil'deki Kurt Yahudileri cemaati."
2. Encyclopedia Judaica, Jerusalem 1972.
3. Encyclopaedia Judaica'da "Irbil/Arbil" maddesi.
4. History of the Jewsin Kurdistan, Wikipedia.
5. Ora Schwartz-Be'eri, The Jews of Kurdistan: Daily Life, Customs, Arts and Crafts, UPNE publishers, 2000.
6. Mordechai Zaken, "Jewish Subjects and their tribal Chieftains in Kurdistan: A study in Survival", Jewish Identities in a Changing World, 9 (Boston: Brill Publishers, 2007).
7. Erich Bauer-Raphael Pati, The Jews of Kurdistan, Detroit: Wayne State University Press, 1993.
8. Asenath Barzani, "Asenath's Petition", First published in Hebrew by Jacob Mann, Hebrew Union College Press, Cincinnati, 1931.
9. Yona Sabar, The Folk Literature of the Kurdistani Jews, New Haven: Yale University Press, 1982.
10. Ariel Sabar, My Father's Paradise: A Son's Search for His Jewish Past in Kurdish Iraq.
11. Mahir Ünsal Eriş, Kürt Yahudileri -Din, Dil, Tarih, (Kurdish Jews) In Turkish, Kalan Publishing.
12. Dr. Serkan Yenal, "Yahudi ve Iraklı Kürt İlişkilerinin Tarihsel Analizi", İsrailiyat: İsrail ve Yahudi Çalışmaları Dergisi, say 2, Yaz 2018.
13. Nissim Rejwan, "The Last Jews in Baghdad: Remembering a Lost Homeland", University of Texas, Austin, ABD-2004.
14. https://www.manaz.net/kurtler-ve-israil-arasindaki-gizli-iliskiler, Ali Kerküklü, 5 Mart 2015.
15. İsmet Yüce, İsrail'deki Kürt Yahudiler, Rûdaw sitesi, 11 Şubat 2020.
16. https://www.cermikgazetesi.com/yahudi-kurtler-diyarbakiri-ne-zaman-terk-etti, 30 Haziran 2023.