İran devlet televizyonu tarafından hazırlanan ve Azerbaycan eski cumhurbaşkanı Haydar Aliyev’in Kürt olduğunu anlatan belgesel filmin yayınlanması, iki ülke arasındaki gerilimi en üst düzeye taşımış durumda. Kendisini “İranlı Azerilerin lideri” ilan eden Mahmudali Çehreganlı da gerilimin ortasında yaşadığı ABD’den geldiği Azerbaycan’da devlet televizyonunda açıkça “İran’daki molla rejiminin devrilmesi” çağrısında bulundu.
İran ve Azerbaycan devlet televizyonlarında aynı gece yayımlanan iki program iki ülke arasındaki gerilimin vardığı boyutları bir kez daha gözler önüne serdi.
İran’da devlete ait Seher TV’nin hazırladığı belgeselde Aliyev’in “Kürt olduğu” tekrar hatırlatıldı ayrıca Aliyev’in zamanında “PKK’ya yardım ettiği” öne sürüldü.
Kimi kaynaklara göre, Bakü yönetimi, belgeseli engellemek için diplomatik kanallar aracılığıyla önemli çaba sarf etti. Ancak Seher TV belgeselin yayınlanacağını duyurdu.
Öte yandan Azerbaycan devlet medyası, kanalın “İran İslam Cumhuriyeti devleti ve gizli servisleri tarafından finanse ve kontrol edildiğini” öne sürdü ve belgeselde anlatılanları reddetti.
İran devlet televizyonundan Haydar Aliyev belgeseli
Bakü-Tahran hattında Azerbaycan ile Ermenistan arasında 2020’deki İkinci Karabağ Savaşı ile tırmanan gerginlik son olarak medyaya taşındı ve geri dönülemez bir “savaşa” yol açtı.
İran’ın resmi devlet televizyonu Seher TV, ölüm yıldönümüne denk gelecek şekilde Azerbaycan eski cumhurbaşkanının hayatını Azerice anlatan “Haydar Aliyev belgeseli”ni yayına koydu.
Seher TV’den yapılan açıklamada, belgeselin “Azerbaycan Cumhuriyeti’ndeki İran karşıtı propagandanın doğrudan Cumhurbaşkanı Aliyev’in liderliğinde yürütüldüğü dikkate alınarak ve birçok izleyicinin bu propagandaya cevap verme talebini yerine getirmek amacıyla yayına konduğu” belirtildi.
TV, belgeselin 11 ve 12 Aralık Pazar ve Pazartesi günleri Bakü saatiyle 22:00’de yayınlanacağını duyurdu.
“Yakın Tarihin İzi İle” başlığını taşıyan belgeselde konuşan şahsiyetler, Haydar Aliyev’in ailesinin Azeri veya Türk değil, “Ezidi Kürt” olduğunu anlatıyor.
Şahsiyetler ayrıca, “20 Ocak Hadisesi” olarak bilinen 19 Ocak’ı 20 Ocak’a bağlayan gece, Sovyet ordusu tanklarının Bakü’de 130’dan fazla kişiyi öldürdüğü olaylardan, Karabağ’ın Ermenistan’a bağlanmasından ve diğer birçok olaydan Haydar Aliyev’i sorumlu tutuyor.
Konuşmacılardan biri, PKK’nın en büyük desteği Haydar Aliyev’den aldığını öne sürüyor.
Azerbaycan’ın tepkisi
Belgeselin YouTube’da yayınlanan fragmanı İlham Aliyev’in çevresi tarafından büyük tepki ile karşılandı.
Ermenistan Kamu Radyosu’nun haberine göre, Azerbaycan hükümeti, filmin Azerice dilinde erişimini engellemek için diplomatik kanallar aracılığıyla önemli çabalar gösterdi.
Bu gerilim sürerken, kendisini İranlı Azerilerin yani “Güney Azerbaycan Milli Uyanış Hareketi”nin lideri olarak tanıtan Mahmudali Çehreganlı, ikamet ettiği ABD’den Bakü’ye geldi.
Uzun yıllardan beri ilk kez geldiği Azerbaycan’da devlete ait AZ TV ve kamu kanalı İctimai’ye röportajlar veren Çehreganlı, Azerbaycan medyasının son dönemde İran’ın teokratik liderliğini tanımlamak için kullandığı “molla rejimi” sıfatını kullanarak, “İran hükümetinin devrilmesi” çağrısında bulundu.
Çehreganlı, AZ TV’deki görüntüsünü paylaşarak Instagram’dan, “Büyük Azerbaycan, şovenist ve nefret dolu molla rejiminin ölümü olacak” diye yazdı.
5 Kasım’da Azerbaycan’ın Tahran Büyükelçisi Ali Alizade, Azeri milliyetçileri için sembolik değere sahip olan Tebriz hakkında ilginç bir tweet attı ve “Tebriz’in geceleri güzeldir” yorumunu yaptı.
Aze.media, Seher TV’de yayınlanan belgeseli “geleneksel olarak Tahran tarafından alevlendirilen Azerbaycan’a yönelik yalan haberler, imalar, iftiralar, asılsız ithamlar, hakaretler ve tehditlerin devamı” olarak yorumladı.
Azerbaycan devlet medyası, Seher TV’yi “İran İslam Cumhuriyeti devleti ve gizli servisleri tarafından finanse ve kontrol edilmekle” suçlayarak belgeselde anlatılanların tamamen “uydurma” olduğunu yazdı.
Ermenistan medyasına göre, “Azerbaycan’ın, İran’ın kuzeybatı kesiminde hükümet karşıtı ayaklanmaları kışkırtma girişimlerinin ardından, Tahran’ın komşusuna yönelik yaklaşımı değişti” ve Azerbaycanlıların ve Türklerin yaşadığı topraklarda, Aliyev ailesinin “iskeletlerini” ortaya çıkaran bu belgesel filmin yayınlanması “Aliyev ailesinin pozisyonuna ciddi bir darbe” vuracak.
Aliyev ailesi Kürt mü?
Bazı kaynaklara göre, resmi olarak Azerbaycan’da yaşayan sadece yaklaşık 6 bin Kürt var. Ancak bu sayının 1920’lerde 40 binden fazla olduğu belirtiliyor.
2013’te Azerbaycan cumhurbaşkanlığı seçimlerinde aday olan Kürt siyasetçi Tahir Süleymanov, ülkede eskiden Kürtlerin sayısının 1 milyona kadar yükseldiğini ancak resmi rakamlara göre bugün ülkede sadece 13 bin Kürt kaldığını söylemişti.
Süleymanov, Kürtlerin İkinci Dünya Savaşı’ndan kısa bir süre sonra Stalin’in sürgün dalgalarından büyük ölçüde etkilendiğini, büyük çoğunun Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan gibi Orta Asya cumhuriyetlerine yerleştirildiğini, birçoğunun hastalık ve açlıktan öldüğünü anlatmıştı.
Tahir Süleymanov, Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in “Diyarbakırlı Kürt kökenli” olduğunu açıklamıştı.
Ayrıca soyları Azeri Türk milliyetçileri arasında tartışma konusu olan ve Kürt milliyetçiliği ile suçlanan Aliyev Ailesi hakkında da Süleymanov, “Aliyevler’in Kürtlüğü hakkında çokça bilgi var. Haydar Aliyev, bana ‘Kürt olduklarını’ söyledi. Fakat şu an bu konuda herhangi bir şey söylemiyorlar” diye konuşmuştu.
Ancak Aliyev ailesi Kürt olduğunu hiçbir zaman resmen kabul etmedi.
Eylül ayı sonunda İlham Aliyev, Azerbaycan’da 2023’ü “Haydar Aliyev Yılı” ilan etmişti.
İran-Azerbaycan geriliminin arka planı
İki ülke arasındaki gerilim ilk olarak Eylül 2020’de başlayarak 44 gün süren İkinci Dağlık Karabağ Savaşı sırasında yaşanan gelişmelerle tırmandı.
Savaş, 10 Kasım 2020’de Ermenistan ile Azerbaycan’ın, Rusya’nın ateşkes planını imzalamasıyla sona erdi. Azerbaycan’ın savaş sırasında İsrail ve Türkiye’den askeri destek alması, İranlı yetkililerin sert tepkisine neden oldu.
Azerbaycan’ı ulaşım yollarıyla Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ve devamında Türkiye ile birbirine bağlamayı hedefleyen Zengezur koridoru projesi de İran’ın karşı çıktığı adımların başında geliyor.
Ermenistan’ın en güneyinde yer alan ve “Syunik eyaleti” denilen bölge Azerbaycan’da Zengezur ismi ile biliniyor. Tahran, Ermenistan ile sınır bağlantısını tehlikeye atacak bir gelişme ve “bölge jeopolitiğine yönelik müdahale” olarak gördüğü için bu projeye karşı çıkıyor.
Yine Türkiye, Azerbaycan ve Pakistan Özel Kuvvetleri’nin 12-20 Eylül 2021 tarihleri arasında düzenlediği “Üç Kardeş-2021 Tatbikatı”nı kendisine yönelik bir eylem olarak algılayan İran, tepkisini göstermek için Azerbaycan sınırında “Hayber Fatihleri” adı verilen bir tatbikat gerçekleştirerek gövde gösterisi yapmıştı.
İran’daki gösteriler ve Aliyev
13 Ekim 2022’de Tahran’da “ahlak polisi” tarafından başörtüsünü İslami kurallara uygun şekilde takmadığı iddiasıyla gözaltına alındıktan sonra öldürülen Kürt kadın Jina (Mahsa) Emini için İran ve Rojhılat (Doğu Kürdistan) genelinde protesto gösterileri başlamıştı.
İran medyası, özellikle Azeri nüfusunun yoğun yaşadığı kentlerdeki gösterilerin Bakü yönetimi tarafından kışkırtıldığını öne sürüyor ve mevcut Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’i hedef gösteriyor.
İsrail medyası, Ağustos 2021’de Azerbaycan ve İsrail’in 2 milyar dolarlık silah satışı konusunda görüşmelere başladığını yazmıştı. Ayrıca Azerbaycan aynı ay içinde Tel Aviv’de diplomatik statüye sahip ticaret temsilciliği açtı.
İran medyası sık sık İlham Aliyev’in geçen yıl bir tatbikat sırasında İsrail yapımı Harop insansız hava araçları (İHA) ile çekilmiş görüntülerini servis ederek, “Azerbaycan İsrail’i bölgeye getirdi” iddiasında bulunuyor.
Bu iddialar, İran’ın Ermenistan-Azerbaycan sınırının Ermeni kısmındaki Kapan kentinde başkonsolosluk açma kararının ardından, Azerbaycan hükümetinin İsrail’de büyükelçilik açmak için çalışmalarını hızlandırdığı bir döneme denk geliyor. (Rûdaw)