Dr. Ali Kemal Doğan
Gence merkezli Revvadiler ve Arran Şeddadiler’inin kuzeyde rekabet ettği güç Ermeniler ve Gürcüler’dir. Şeddadiler bir çok kere Ermenistan'ın Bagratuni kraliyet ailesiyle evlilik gerçekleştirirler. 1039-1043 yılları arasında bölgeye Bizansız’ın yaptığı sefer ile Ani Ermeni krallığını işgal etmiş olan Ebu’l Esver geriye püskürtülür. Bölgeye gelen Selçuklular Ermenistan’a yaptıkları seferlerde Kürt hanedanlıklarına güçlerini göstermiş olmaktadırlar. Daha önce Ermenistan’a sefer yapan Irakiye Oğuzlar’ının dönüşü sırasında Türkmenler ile Revvadi ve Hezbani Kürtleri arasında büyük çatışmalar yaşanmıştır. Arran’da Şeddadiler’e karşı sefer, Tuğrul Bey’in yeğeni Kutalmış tarafından yönetilir. Bizansız müdafasının imparatorluk içindeki bir isyanı bastırmak için geri çekilmesinden yararlaan İbrahim İnal, Erzurum’u yağmalar. Gürcü İberya, Ermeni Vaspuragan ve Karasu ile Murat arasında yaşayan Rumlar Türkler’i geri dönüşünde engellemek istediklerinde, Gürcü Liparit esir düşer. Tuğrul ile Bizansızlar arasında Liparit’in serbest bırakılmasını sağlayan görüşmelere Bizansız etkisindeki Mervanii Nasur’-d Devle arabuluculuk yapar. O zamana dek Mısır Fatımiler adına hutbe okutan Mervaniler’in, bu kez, Tuğrul adına hutbe okutmuş olması mümkündür.
Kuzeyde 1054 yılında Bizansız Ermeniler’ine Tuğrul’un gerçekleştirdiği sefer sonrası, bu kez sıra Tebriz’li Revvadi Vasudan ile Davin ve Gence’li Şeddadi Ebü’l Esvâr’a gelmiştir. Tuğrul bunların bağlılıklarından emin olmak ve onları Bizansız’a karşı kullanmak istemektedir. Tuğrul yaptığı bir seferde Murat Suyu havzasında bulunan yerleri yağmalar, Erciş’i aldıktan sonra Malazgirt’i kuşatır. Ancak komutanının ölmesi sonucunda bir süre sonra bundan vaz geçer. Bu kez cezalandırma ve sulha zorlamak için hareket sırası Bizansız’a gelmiştir. Tuğrul’un elçisi, Mervanoğulları tarafından tutuklanması sonrası sultanının Bağdat’ı aldığını duyacaktır.
Tuğrul’un ölümü sonrası onun yerini Alparslan alacaktır. Alparslan ile akrabaları Kutalmış ve İbrahim İnal arasında çatışmalar yaşanır. İnal’ın isyanı nedeniyle geçici bir süreliğine Mervaniler ve Kureyş ile uzlaşmalar sağlanır. 1056 yılında Bizansız’a karşı ayaklanan paralı Frank askerleri önce Aras ve Murat suyunun yukarı bölgelerini yakıp yıkan bir Türk emiri ile birleşir. Sonra Frank komutan Hervè Mervanilere sığınır. Mervani Nasur’-d Devle, Bizansız’ı memnun etmek için komutanı hapseder. Bizansız bölgesindeki ayaklanmaları fırsat bilen Türkler Malatya’nın güneyine dek bölgeyi yağmalarlar.
Alparslan, Hiristiyan halkların itaat altına alınmasını Gürcü kıralının kızı ile evlenerek pekiştirir. Selçuklu hakimiyeti, Şeddadiler’in iç işlerine karışma, Gürcüler ve Ermeniler arasındaki çatışmalarda taraf olma imkanı sağlar: Gürcülere karşı ülkelerini savunmak isteyen Ermeni kralı Şeki, Müslüman olur. Bu şartlarda Mervani beyi, Urfaya kadar ulaşan Selçuklu komutanı Sâlâr-ı Horasan’ı öldürme cüretini gösterir. Malazgirt savaşı öncesi Alparslan Mısır’daki Fatimi halifeliğine karşı Suriye’de sefere çıkmıştır. Mervanilerden Nasr, Alparslan’ı yolda karşılar ve bağlılığını bildirir. Böylece Bizansızlar’ın Mervaniler üzerinde var olan etkisi büyük bir darbe yer. Eskiden Mervanilerin veziri olup da Abbasi halifesinin vezirliğine geçen İbn Cahir; Melikşah’dan aldığı izin ve askeri birlikler ile, Diyarbakır’ı uzun bir muhasaradan sonra işgal eder. İbn Cahir kendisine yardım eden Çubuk’a Harput’u verir. Mervaniler uzun zaman Mısır’daki Fatımi halifeliğine bağlı olarak varlık sürdürürler. Selçuklular’ın hakimiyeti ile, onlar adına hutbe okutulması dahi, Fatımiler ile Mervaniler’in ilişkisi hususunda şüphelerin giderilmesini bertaraf etmeye yetmez. Selçuklular dönemini daha iyi anlamak için Moğol işgaline daha yakından bakmakta yarar bulunmaktadır.