Eskiçağın büyük güçlerinden olan Mitanni devletinin Hitit saldırıları karşısında siyasi, askeri ve ticari olarak güç kazanmak istemeleri onları Mısır ile diplomatik evliliklere dayalı ilişkilere yöneltmiştir.
Bu siyasal ilişkileri anlatan tabletlerin büyük kısmı Amarna diğer kısımları da Boğazköy (6 tablet),Tell Brak (6 tablet), Alalah (Açana Höyük-3 tablet), Tell Bazi (2 tablet), Umma-el Mara (1 tablet) ve Nuzi (1 tablet) arşivlerinde bulunmuştur.[1]
İki büyük güç arasındaki bu yazışmaların olduğu tabletler bugün Amarna Mektupları olarak bilinmektedir. Mitanni ve Mısır arasındaki ilişkileri anlatan tabletler E-A 017 ve 030 arasında ki tabletlerdir. Yazışmaları içeren arşiv, Araplar tarafından Beni Amran isimli yerel bir kabileden dolayı Tell-el Amarna olarak adlandırılan ve Mısır kralı Akhenaton’in yeni tek Tanrılı inanç sistemini tesis etmek için kurmuş olduğu başkenti Akhetaten kentinde köylülerin kaçak kazı yaptıkları esnada 1887 yılında gün yüzüne çıkarılmıştır.[2] Akhenaton geleneksel çok tanrılı Mısır dinini yasaklayarak tek tanrılı Aton dinini kuran Nefertiti’nin kocasıdır.[3]
Bu tarihi önemi büyük olan belgeler Sümerlilerin icadı olan Çivi Yazısı ile yazılmıştır. Dil olarak ise daha çok Akadca ve onun lehçeleri kullanılmıştır. Öte yandan az sayıda tablet de Hititçe ve Hurrice yazılmıştır.
Bu belgelere göre ilk siyasi evlilik Mısır firavunu IV Thutmosis'e eş olarak verilen ‘’Mutemwiya’’ ile gerçekleşir. Mutemwiya’nın kökeni ve kim olduğu üzerine çok farklı görüş ve iddialar olduğunu not ederek daha sonra bu konuya döneceğimizi belirterek devam edelim.
İkinci evlilik ise Tuşratta’nın babası II. Şuttarna'nın kızı Keluhepa’yı Mısır firavunu III. Amenhotep’e eş olarak vermesidir.
Üçüncü evlilik ise II. Şuttarna'dan sonra tahta çıkan Tuşratta'nın kızı Taduhepa’yı Mısır firavunu III. Amenhotep’e (III. Amenofis) eş olarak vermesidir. Her üç olayda da evlilikler Hititlere karşı Mısır imparatorluğunun desteğini almaya yönelikti.
Dikkat edilirse hem Keluhepa hem de Taduhepa III. Amenhotep’e (III. Amenofis) eş olarak verilmiştir. Keluhepa III. Amenhotep’in ikinci eşidir, Taduhepa ise altıncı eşidir. Yalnız Taduhepa’nın III. Amenhotep’in ölümünden sonra IV. Amenhotep’e (Akhenaton) eş olarak kaldığını da bu arada hatırlatalım.[4]
‘’Mutemwiya[5], Keluhepa[6] ve Taduhepa[7]’’ Mısır’ın belgelere dayalı olarak bildiğimiz Mitanni prensesleridir.
Hitit tehlikesine karşı kurulan ilk siyasi evlilik ve ittifak M.Ö. 1400'lü yıllarda Mitanni Kralı I. Artatama’nın kızı Mutemvia’yı Mısır'ın 18. hanedanının 8. Firavunu IV. Tutmosis'e eş olarak vermesiyle başlamıştır. Artatama hakkında bilinen sadece, Mısır Firavunu IV. Tutmosis’ ile (M.Ö.1426–1413) imzaladığı bir dostluk ve barış antlaşmasıdır. IV. Tutmosis Mitanni devletiyle barışçıl ve kalıcı ilişkiler geliştirmeye çalışan zeki Mısır krallarından biridir. IV. Tutmosis’in Mutemwiya dışında haklarında bazı bilgilere sahip olduğumuz eşleri Nefertari ve İaret’tir.
Amarna’da bulunan E-A 29 nolu tablette gerçekleşen evlilikten kısa bir şekilde bahsedilir. Bu mektubun İngilizce ve Fransızca örneklerini karşılaştırarak bize gerekli olan kısımların Türkçesini aşağıda çevirileriyle yazıyorum.
Bu mektup Mitanni kralı Tuşratta tarafından IV. Amenhotep’e gönderilmiştir.
(EA 29 1-93) nolu tablet:
“Kardeşim, Damadım, Beni seven ve sevdiğim Mısır Kralı Nabhuria’ya, sizi seven Mitanni Kralı Büyük Kral, Kardeşin olan Tušratta der ki: İyiyim, dilerim sen de iyisindir. Evinizde, anneniz Tiye, eşiniz kızım Taduhepa için, eşlerinizin geri kalanı, oğullarınız, savaş arabalarınız, atlarınız, savaşçılarınız, ülkeniz ve size ait olan her şey için güç diliyorum. Babanız Nibmuaria aramızda ki anlaşmamız hakkında bana devamlı mektup gönderirdi. Onun bana sürekli yazdığı, diğer meselelerle alakalı değildi. Tüm sözlerimizi babanız Nibmuaria sürekli anardı. Tüm bu sözleri anneniz kraliçe Tiye’de iyi biliyor. Bunlarla ilgili isterseniz sizi bilgilendirebilir. Benim sevgili kardeşim baban Nibmuaria ile dostluğumuz daima güçlüydü. Herhangi bir konuda sorun yaşamaktan her zaman kaçındık.
Baban Nibmuaria benim büyükbabam Artatama’ya beş ya da sekiz kez yazmış ve büyükbabamın kızını, babamın kız kardeşini kendisine eş olarak istemiştir. Ancak büyükbabam bunu kabul etmemiştir. Babanın 17. kez istekte bulunması ve ısrarı ile bu evlilik gerçekleşebilmiştir.
Baban Nibmuria babam Šuttarna’ya mektup göndermiş ve ablamla evlenmek istediğini belirtmiştir. Baban üç ya da dört kez mektup göndermiş, ancak babam kızını vermemiştir. Beşinci ya da sekizinci kez istediğinde ve bu büyük ısrarı yüzünden babam kızını vermiştir.
Babanız Nibmuaria bana mektup yolladı ve benden kızımı istedi. Ben ona olmaz demedim. Ben ona ilk isteyişinde, elçisine “hemen kızımı vereceğim” dedim. Elçiniz ikinci defa geldiğinde kızımın başına kaliteli yağlar sürdüler, başlık parasını ödediler, ben de kızımı verdim…’’ [8]
Yukarıda bahsi geçen tabletde Tuşratta dedesi Artatama’dan defalarca istenen Mutemwiya’nın yoğun ısrarlar sonucunda IV. Tutmosis’e eş olarak verildiği hakkında bilgiler verir. Yine ablası Keluhepa ve kızı Taduhepa’nın evliliklerine dair görüşlerini de belirtir.
İkinci evlilik Tuşratta’nın babası II. Şuttarna'nın kızı Keluhepa’yı Mısır firavunu III. Amenhotep’e (M.Ö. 1413–1377) eş olarak vermesidir. III. Amenhotep’in annesi kraliçe olan Mutemwiyadır. Kral Tuşratta babasının ablasını Mısır firavununa vermesiyle ilgili ayrıca (EA 17/1-54) nolu tabletde şu bilgilere yer verir.
(EA 17/1-54) nolu tablet:
“Kardeşim Mısır Kralı Nibmuaria'ya kardeşin Mitanni Kralı Tušratta der ki: İyiyim, dilerim sen de iyisindir. Ablam Keluhepa ile sen iyi ol; Evleriniz, eşleriniz, oğullarınız, soylularınız, savaşçılarınız, atlarınız, savaş arabalarınız ve ülkenizin her köşesi iyi olsun. Babamın tahtına geçtiğimde hala gençtim ve Tuhi ülkeme zulm etti ve efendisini öldürdü. Ve bu nedenle bana kötü davrandı ve dost olmak yerine düşmanım oldu. Bununla birlikte, özellikle, ülkemde işlenen bu kötülükler yüzünden harekete geçtim ve kardeşim Artašumara’nın katillerini, sahip oldukları her şeyle birlikte öldürdüm. Bunları sana söylüyorum, çünkü sen babama dostça davrandın, böylece kardeşim yaptıklarımı duyup huzur bulacaktı. Babam seni seviyordu ve sen babamı hala seviyorsun. Ve babam, bu sevgisi yüzünden ablamı sana eş olarak verdi.
Ve senin gibi babam haricinde kim yanımda durdu? Dahası, ertesi yıl, kardeşim. . Hatti'nin bütün toprakları… Düşmanım topraklarıma geldiğinde Efendim Tešup onu insafıma bıraktı ve ben onu yok ettim. Onlardan hiçbiri ülkesine geri dönemedi.
Ve kardeşim Hatti ülkesindeki bu ganimetten sana bir savaş arabası, iki at, bir erkek köle, bir kadın köle gönderdim. Ve kardeşim için beş savaş arabası ve beş at koşum takımını hediye olarak gönderdim. Ve ablam Keluhepa'ya hediye olarak bir altın iğne takımı, bir altın küpe takımı, bir altın tanrı heykelciği ve bir kap iyi cins yağ gönderdim. Benim elçim Keliya ile birlikte Tunip-ibri’yi de gönderdim. Kardeşim hızlı bir şekilde onları gönderirse bende böylelikle kardeşimin tebriklerini dinlemek ve sevinmek için cevabımı en hızlı şekilde geri gönderebilirim. Kardeşim benimle mutluluğumu paylaşır ve kardeşim elçilerini göndererek kardeşimin selamını getirebilir ve ben onları alabilirim.” [9]
Bu mektubun öncesinde Hititler Mitanni karşısında bir yenilgiye uğrar ve galip Mitanni kralı Tuşratta elde ettiği ganimetin bir kısmını hediye olarak ablasının kocası, müstakbel damadı III. Amenhotep’e gönderir. Tuşratta mektubunda ablası Keluhepa ve eşine iyi dileklerini sunar, kazandığı zaferden ve gönderilen ganimetlerden de gururla sözeder.[10]
Mısır firavunu III. Amenhotep ya da diğer adıyla III. Amenofis 1417 yılında Mısır’ın siyasal ve iktisadi anlamda gücünün zirvesinde olduğu bir dönemde tahta çıkmıştır. Bu dönem Yeni Krallığın zirveye çıktığı dönem olarak kabul edilir. Yaklaşık kırk yıl tahtta kalan III. Amenhotep dönemi genel olarak barış ve refah dönemi olarak kabul edilebilir. [11]
Wilhelm'e[12] göre II. Şuttarna'dan sonra Mitanni tahtına oğlu Artaşşumara kral olarak geçer. Artaşşumara'nın saray mensubu olmayan Uthi (/UD-hi) tarafından öldürülmesi nedeniyle tahta kral olarak küçük yaştaki kardeşi Tuşratta geçirilmiştir. Ancak Tuşratta ağabeyini öldürenlerin intikamını alarak UD-hi zamanında kesintiye uğrayan Mısır-Mitanni ilişkilerini tekrar başlatır. Van De Mieroop[13] ise Tuşratta’nın, kardeşi II. Artatama’nın oğlu, III. Šuttarna tarafından öldürüldüğü hakında bilgi verir.
Dönemin ana karakteri siyasal evlilikler yoluyla ittifaklar geliştirerek güç, iktidar ve güvenlik alanları yaratmaya dayalıydı. M.Ö. 1380 - 1350 yılları arasında Mitanni kralı Tuşratta, kendi iktidarını tehdit eden Hitit tehlikesine karşı Mısır devletiyle siyasi ittifak kurmak amacıyla kızı Taduhepa’yı Mısır firavunu III. Amenhotep’e eş olarak vermiştir. Bu prensesin daha sonra IV. Amenhotep’in hareminde de bulunduğu Amarna mektuplarından anlaşılmaktadır. Zira Amarna arşivinden ele geçen ve Tuşratta’ya ait olduğu tespit edilen mektuplarda Tuşratta, III. ve IV. Amenhotep yolu ile kızı Taduhepa’ya selam ve sevgilerini göndermektedir.[14]
Amarna mektupları içerisinde bu evliliği doğrulayan ve Mitanni-Mısır arasındaki siyasi ve ticari ilişkilerin önemini de vurgulayan belgede kral Tuşratta, damadım olarak hitap ettiği III. Amenhotep’e şunları yazmıştır:
(EA 19/1-42) nolu tablet:
“Kardeşim, Damadım, Beni seven ve Sevdiğim Mısır Kralı Nibmuaria’ya, Mitanni Kralı Büyük Kral sizi seven kardeşin Tušratta der ki: İyiyim, umarım sen de iyisindir. Evinizde, kız kardeşim için, eşlerinizin geri kalanı, oğullarınız, savaş arabalarınız, atlarınız, savaşçılarınız, ülkeniz ve size ait olan her şey için güç diliyorum. Atalarınızın zamanından beri atalarımıza hep sevgi gösterildi. Siz herkesten daha çok babama çok büyük sevgi gösterdiniz. Şimdi, sürekli ve karşılıklı sevgimize dayanarak, babama gösterdiğin sevginin on misli fazlasını bana göstermeni bekliyorum. Tanrılar dostluğumuzu güçlendirebilir ve Efendim Tešup ile Amon şimdiye kadar olduğu gibi, bu karşılıklı sevgiyi her zamankinden daha güçlü ve sağlam bir hale getirebilirler.
Kardeşim, elçin Mane'yi gönderdiğinde, dedin ki: "Kızınızı buraya karım ve Mısır hanımı olmak üzere gönder”. Kardeşimi hiç kırmadım ve hemen dedim ki: "Elbette!" Kardeşimin eş olarak istediği kızımı elçin Mane'ye gösterdim ve o onu gördü. Onu gördüğünde, ona büyük övgüler etti. Tüm toprakların ve kardeşimin topraklarının efendisi tanrıçam Šaušga ve kardeşimin tanrısı Amon, kızımı kardeşimin arzularına uygun kılsın…."[15]
Tuşratta yine III. Amenhotep’e yazdığı bir diğer Amarna mektubunda kızından şöyle bahseder.
(EA 23/1-21) nolu tablet:
“Sevgili kardeşim Mısır Kralı Nibmuaria'ya, Sizi Seven Kayınpederiniz Mitanni Kralı Tušratta der ki: İyiyim, umarım siz de iyisinizdir. Eviniz, kızım Taduhepa ve sevdiği kocası için her şey yolunda gitsin. Eşleriniz, oğullarınız, soylularınız, savaş arabalarınız, atlarınız, askerleriniz, ülkeniz ve sana ait her şey için her şey için iyilik diliyorum. Her şeyin iyi, çok iyi olmasını sağlaması için, bütün yeryüzünün efendisi, Ninovalı tanrıçam Šaušga der ki: “Mısır’a sevdiğim ülkeye gitmeyi, sonra da geri dönmeyi dilerim.” Şimdi buna dayanarak onu sana gönderiyorum, o yola çıkmıştır. Babamın zamanında […] o ülkedeydi ve tıpkı daha önceden olduğu gibi orada kalmıştı ve onur vermişti. Şimdi kardeşim onu orada on kat daha onurlandırsın. O tanrıça istediğinde dönmesine izin vereceksin. Göklerin Sahibesi Šaušga, bizleri, kardeşimi ve beni yüz bin yıl boyunca korusun, Tanrıçamız bize iyilik ve mutluluk bağışlasın ve bizi ebediyete kadar dost kılsın…”[16]
Mektuplardan bildiğimiz kadarıyla III. Amenhotep’in ölümünden sonra Tuşratta onun yerine geçen IV. Amenhotep’den umduğu siyasal desteği alamamıştır.
Mısır tahtına çıkan firavun IV. Amenhotep Mısır iktidarında büyük dinsel ve siyasal güce sahip olan Amon rahiplerinin gücünü kırabilmek için tek tanrılı Aton adında yeni bir din tesis etmiştir. İç iktidar mücadeleleriyle uğraşan IV. Amenhotep’in Mitanni ile gerekli ilişkileri kuramadığını görmekteyiz.[17]
Taduhepa III. Amenhotep’in ölümünden sonra onun yerine tahta çıkan IV. Amenhotep’e (Akhenaton) eş olarak kalır.
Tuşratta hem yukarıda çevirisini verdiğim (EA 29 1-93) nolu tablet de ve hemde aşağıda okuyacağınız (EA 28/1-49) nolu tablet de damadım diye kabul ettiği IV. Amenhotep’e şöyle yazar:
(EA 28/1-49) nolu tablet:
“Kardeşim, Damadım, Beni seven ve Sevdiğim Mısır Kralı Nabhuria’ya, Mitanni Kralı Büyük Kral sizi seven, Kardeşin Tušratta der ki: İyiyim, umarım sen de iyisindir. Evinizde, anneniz Tiye, eşiniz kızım Taduhepa için, eşlerinizin geri kalanı, oğullarınız, savaş arabalarınız, atlarınız, savaşçılarınız, ülkeniz ve size ait olan her şey için güç diliyorum. Elçilerim Pirissi ve Tulubri’yi sen kardeşime gönderdim ve onlara sana ulaşmak için acele etmelerini emrettim. Onları az sayıda olan küçük bir koruma grubu ile gönderdim. Ve kardeşim, önceden sana yolladığım mektupta demiştim ki: “Kardeşimin elçisi Mane’yi, sen elçimi (Keliya) serbest bırakana kadar yanımda alıkoyacağım” Ve şimdi kardeşim onları gönderme taraftarı değil ve onları alıkoyuyor… Kardeşim elçilerimi hemen serbest bıraksın… Elçin Mane’ye gelince, onu serbest bırakmak istiyorum ve kardeşimin elçimi serbest bırakmasını istiyorum. Bu yaşananların iki taraf arasında kalıcı bir sorun yaratmasını istemiyorum. Söylediklerimin ne anlama geldiğini babanız ve anneniz Tiye dışındaki hiç kimse bilmez. Tiye’nin bu konularda ne düşündüğünü merak ediyorsanız ona sorabilirsiniz. Benim babanızdan sürekli gördüğüm sevgiyi, şimdi kardeşim sen de bana göstermelisin ve kardeşim başkalarının söylediklerine hiçbir zaman itibar etmemelisin.”[18]
Dönemin siyasal analizinden çok Mısır’a gelin giden Antik Mısır’ın Mitanni prensesleri hakkında durduğum bu yazıda ‘’Mutemwiya’’, Keluhepa ve Taduhepa Mısır’a eş olarak gönderildiği bilinen Mitanni prensesleridir.
Cyril Aldred Mutemwiya’nın Artatama’nın kızı değilde Mısır asilzadelerinden Yuya’nın kızı olabileceği iddiasında bulunur. Betsy Morrell Bryan Mutemwiya’nın kesinlikle Artatama’nın kızı olmadığını savunur. Her ne kadar Mısır bilimciler Mutemwiya’nın kökenleriyle ilgili farklı görüşlere sahip olsalarda günümüzde Mutemwiya’nın kim olduğu ile ilgili geçicide olsa bir konsessüsde buluşulmuştur. Ama yinede belirtelim ki bu görüş tartışmalı ve ispatlanmaya mecburdur. Oğlunun hükümdarlığı sırasında ölen ve mezarının yeri bilinmeyen Mutemwiya Kraliçeler vadisine gömülür.
Yakın gelecekde yapılacak arkeolojik araştırmaların sonuçları tarihsel belleğimize neler katacak hep birlikte göreceğiz.
Bazı kişiler Taduhepa’nın isminin Mısır geleneklerine göre değiştirilerelek Nefertiti yapıldığı hakkında yazılar yazsalarda günümüzde bunuda ispatlayabilecek tarihi bir belge ve kanıt yoktur. Sir William Matthew Flinders Petrie, Drioton ve Vandier Taduhepa'nın Nefertitiden başkası olamayacağını öne sürdüler.[19] Ama Steele ve Meyer gibi diğer araştırmacılar bu açıklamaları delil yetersizliğinden dolayı pek gerçekçi bulmadılar. Jean Yoyotte Nefertiti’nin isminin Mısır mitolojisinde yer alan aşk, güzellik ve sevinç Tanrıçası Hathor'dan geldiğini iddia ederek bu ismin Mitannili bir kökene ait olmadığını savunarak Petrie, Drioton ve Vandier’e karşı çıkar.[20] Cyril Aldred sadece ismin kökeninden hareketle gerçeğe ulaşılamayacağını bunun çok da tutarlı bir sav yaratmadığını dile getirerek her ikisinede karşı çıkar.[21] .
Jacobus Van Dijk[22] Taduhepa’nın Nefertiti değil de IV. Amenhotep’ın diğer eşi Kiya olduğu iddiasında bulunur ama ne yazık ki oda Mısır Antik Tarihine ilişkin bu görüşünü doğrulayabilecek bir yazıt, tablet yada kanıt ortaya koyamamıştır. William J. Murnane de Kiya adının Taduhepa’nın kısaltması olduğunu ileri sürer ama bu teoride kanıtların yetersizliğinden dolayı çok inandırıcı gelmez.[23] Yukarıda belirttiğimiz görüşlerin tümü ne yazık ki iddiadan öteye gidememiştir.
Günümüz Mısır bilimcileri ise Nefertiti, Kiya ve Taduhepa'nın üç farklı kişi olabileceği üzerinde durmaktadırlar.
Sizinde okuduğunuz gibi farklı araştırmacıların kendince iddia ve görüşleri var. Araştırmalar çoğaldıkça ilerleyen zamanda gerçek nedir daha iyi anlayabileceğiz.
Dikkat edilirse IV. Thutmose’un eşi Nefertari’den hiç bahsetmedim çünkü kraliyet ailesinin kökenleriyle uğraşan, çalışmalar yapan hiçbir Mısırlı ve uluslararası Mısır bilimci Nefertari’nin Mitannili olabilileceğinden söz etmez.
Aidan Dodson ve Dyan Hilton[24] Nefertari’nin II. Amenhotep’in kızı olabileceğini aksi takdirde asla firavunun Büyük Kraliyet Karısı olamayacağını savunur. Ama bu iddiada günümüzde açıklığa kavuşmuş değildir. Bu kraliçe, I. Ahmose'un karısı Ahmose-Nefertari veya II. Ramses’in karısı Kraliçe Nefertari Meritenmut gibi aynı adı taşıyan diğer kraliçelerle karıştırılmamalıdır.
İkinci bir Nefertari sorunu daha vardır oda II.Ramses’in eşi olan Nefertaridir. Kimi kişiler yada internet siteleri II.Ramses’in eşi Nefertari’nin de Mitannili olduğundan söz ederek yazılar yayınlamaktalar. Ama bununlada ilgili uluslararası bilim çevrelerinin Mitannili olduğuna dair ellerinde hiçbir kanıt bulunmamaktadır. İnsan bu noktada ister istemez şaşıyor kanıt olmadığı halde nasıl olur da bu kadar ucuz yazılar pervasızca yayınlanabilmektedir.
Unutmayalım ki zoraki, yapay, kurgusal ve ideolojik bir tarih anlayışı bugün için savunucularının amaç ve hedeflerine hizmet ederek onlara yarayabilir ama ileride işin içinden çıkılmaz ciddi sorunlar yaratacağı kesindir.
II.Ramses’in çağdaşları olan krallar Hitit kralı III.Hattuşili, Asur kralı I.Şalmaneser ve Mitanni kralı II. Şattuara olarak bilinir. Ama tarih çevrelerinde o dönemin Mısır ve Mitanni arasındaki ilişkilerini açığa çıkarabilecek yeterince belge bulunmamakta var olan belgeler de daha çok Mısır ve Hitit devletleri arasında gerçekleşen çok az sayıda ki yazışmalardandan oluşmaktadır. Ortada II. Ramses’in eşi Nefertari’nin kökeni hakkında bizi aydınlatabilecek hiçbir belge ve kanıt yok ama her ne hikmetse bazı şahıslar ve çevreler insanlarımızın bilinçlerini masal anlatır gibi gerçek dışı, kurgusal, fantezi bir tarih anlayışıyla zehirlemektedirler.
Nefertiti ve Nefertari’nin kim olduğu ya da kökeniyle ilgili spekületif yazı ve kitaplardan öte herhangi bir kanıt bulunmamaktadır. Önümüzde ki günlerde bu ikisi hakkında uluslararası kamuoyu tıpkı Amarna tabletleri gibi yeni kanıtlara ulaşırsa bunuda ayrıca bir makalede dile getirmek beni mutlu edecektir.
Tarih yazıları yazan bir çok şahıs gerçekler ile ilgisi olmayan tahmin ve iddialardan öte ispatlanamayan akla zarar yazılar yayınlamaktalar. Tarih kelime benzerliklerinden ya da bazı yerli ve yabancı kişilerin ‘’şöyle de olabilir, varsayılabilir, kanaatindedir yada düşünülmektedir’’ gibi çıkarımlarla açıklayabileceğimiz yada gerçeğe ulaşabileceğimiz bir alan değildir.
Tarih herşeyden önce objektif, belgelere ve gerçeklere dayalı bir anlatımla olmalı. Maalesef çoğu okuyucu okuduğu tarihi yazıyı sorgulamadan, araştırmadan, yeterince bilgi sahibi olmadan var olan ideolojik politik çevrenin etkisiyle mutlak gerçekmiş gibi kabul etmektedir.
Bakın tarih yazımında gösterilen birçok kaynak ‘’söylemişse, yazmışsa doğrudur’’ mantığıyla hiçbir akıl ve analiz süzgeçinden geçirilmeden koşulsuz kabul görmektedir. Tarih alanında günümüzün en büyük tehlikesi de budur.
Dilerim okuyucular okudukları kitapları, yazıları önyargısız, eleştiri süzgecinden geçirerek ve çok yönlü araştırarak bilgilenmeye çalışırlar.
KAYNAKÇA ve NOTLAR:
1- S. H. Zenobia, “Mitanni Palaeography: A Brief Look At The Tušratta Letters”
2- A.F. Rainey, The El-Amarna Correspondence
3- Nicolas Grimal, A History of Ancient Egypt
4- MYNAROVA, J., Language of Amarna- Language of Diplomacy Perspective on the Amarna Letters
5- Mutemwiya, Mutemoueya, Moutemouiya veya Mutemwia
6- Giloukepa, Gilukhipa, Kilukhepa, Kiluchepa, Mısır'da Kirgipa - kyrgypa veya daha çok Hurri dilinde Kilu-Hepa ve Akkadça'da Ke-lu-He-pa-at
7- Tadukhepa, Tadu-Hepa, Taduhepa, Tadoughepa veya Mısır’da Ta-du-pa'da
8-MORAN, W. L., Amarna Letters
9- WL Moran, Les lettres d'El Amarna
10- S. H. Zenobia, “Mitanni Palaeography: A Brief Look At The Tušratta Letters
11- SHAW, I., ve NICHOLSON P., Dictionary of Ancient Egypt
12- WİLHELM, Gernot; 1994. The Hurrians
13- MİEROOP, Marc van de; Antik Yakındoğu’nun Tarihi
14- Nicolas Grimal, Histoire de l'Égypte ancienne
15- Shlomo Izre'el. The Amarna Tablets
16- Campbell, E. F., "The Amarna Letters and the Amarna Period
17- Dodson, Aidan; Hilton, Dyan (2004). The Complete Royal Families of Ancient Egypt
18- A.F. Rainey, The El-Amarna Correspondence
19- Tyldesley, Joyce. Nefertiti: Egypt's Sun Queen, Penguin, 1998.
20- Joyce Anne Tyldesley, Nefertiti. Unlocking The Mystery Surrounding Egypt's Most Famous And Beautiful Queen
21- Cyril Aldred, Akhenaton, roi d'Égypte, Seuil, 1997
22- Jacobus Van Dijk, The Noble Lady of Mitanni and Other Royal Favourites of the Eighteeth Dynasty
23- William J. Murnane. Texts from the Amarna Period in Egypt
24- Aidan Dodson & Dyan Hilton, The Complete Royal Families of Ancient Egypt
[1] S. H. Zenobia, “Mitanni Palaeography: A Brief Look At The Tušratta Letters”
[2] A.F. Rainey, The El-Amarna Correspondence
[3] Nicolas Grimal, A History of Ancient Egypt
[4] MYNAROVA, J., Language of Amarna- Language of Diplomacy Perspective on the Amarna Letters
[5] Mutemwiya, Mutemoueya, Moutemouiya veya Mutemwia
[6] Giloukepa, Gilukhipa, Kilukhepa, Kiluchepa, Mısır'da Kirgipa - kyrgypa veya daha çok Hurri dilinde Kilu-Hepa ve Akkadça'da Ke-lu-He-pa-at
[7] Tadukhepa, Tadu-Hepa, Taduhepa, Tadoughepa veya Mısır’da Ta-du-pa'da
[8] MORAN, W. L., Amarna Letters
[9] WL Moran, Les lettres d'El Amarna
[10] S. H. Zenobia, “Mitanni Palaeography: A Brief Look At The Tušratta Letters
[11] SHAW, I., ve NICHOLSON P., Dictionary of Ancient Egypt
[12] WİLHELM, Gernot; 1994. The Hurrians
[13] MİEROOP, Marc van de; Antik Yakındoğu’nun Tarihi
[14] Nicolas Grimal, Histoire de l'Égypte ancienne
[15] Shlomo Izre'el. The Amarna Tablets.
[16] Campbell, E. F., "The Amarna Letters and the Amarna Period
[17] Dodson, Aidan; Hilton, Dyan (2004). The Complete Royal Families of Ancient Egypt
[18] A.F. Rainey, The El-Amarna Correspondence
[19] Tyldesley, Joyce. Nefertiti: Egypt's Sun Queen, Penguin, 1998.
[20] Joyce Anne Tyldesley, Nefertiti. Unlocking The Mystery Surrounding Egypt's Most Famous And Beautiful Queen
[21] Cyril Aldred, Akhenaton, roi d'Égypte, Seuil, 1997
[22] Jacobus Van Dijk, The Noble Lady of Mitanni and Other Royal Favourites of the Eighteeth Dynasty
[23] William J. Murnane. Texts from the Amarna Period in Egypt