Rakamların dili soğuktur ama gerçekleri söyler. Bu yüzden rakamlarla dolu yazılar pek okunmaz.Ama bence bu yazıyı okuyun. Çünkü1330 (1914) Musul vilayeti Salnamesi’indeki bilgiler Güney Kürdistan hakkında önemli sosyal, ekonomik ve demografik yapı bilgileri vermektedir.

1914’yılında Güney Kürdistan üç sancaktan oluşuyordu.

MUSUL SANCAĞI Musul (Merkez kaza): Yedi kazası, Şeyhan ve Aşayir-i Seb‘a olmak üzere iki nahiyesi ve 506 köyü var. Merkezde 7714 hane, 23 han, 2677 dükkân ve mağaza, 36 hamam, 129 câmi ve mescid, 12 medrese, 6 eczahane, 1 mekteb-i rüşdiye, birer tane Keldânî, Süryânî ve Musevî okulu ve sıbyan mektebi, 4 tekke ve zaviye, 17 kilise ve manastır, 3 kışla, 9 karakolhâne, 1 patrikhâne, 1 hastahane, 135 değirmen, 2 matbaa ve 3 emlâk-ı seniyye komisyonu bulunuyor.

1 - İmâdiye Kazası: Nüfusun çoğunluğu Müslüman Kürt’tür. 1007 Katolik, 221 Yahudi ve 28 Protestan yaşamaktadır. Halk ziraat ve hayvancılığın yanında ipek kozacılığı ile geçinmiktedir. İmâdiye’de demir, kömür, kurşun ve bakır madeni bulunmaktadır.

2 - Akra Kazası: Nüfusu Kürt olan kazada 1747 Katolik ve 494 Yahudi var. Merkezde 2 tekke, 1 câmi, 1 vardır. Kazada bulunan tahminî 1000 hanede erkek nüfus olarak 4921 Müslüman Kürt yaşar Kaza merkezinde bir hamam, 7 mescid, biri Keldânî diğeri Süryânî-i Kadimlere ait 2 kilise ve 1 havra bulunmaktadır. Surci adıyla anılan bir nahiye ve 200 köy bağlıdır.

3 - Zibar Kazası: Nüfusun çoğunluğu Müslüman Kürt’tür. Ayrıca 113 Katolik, 76 Musevî erkek nüfusu var. Şirvan ve Mezuribâla adlı iki nahiye ve 180 köye sahiptir. Ahâlîsi genellikle ziraatl ve hayvancılıkla geçinmektedir.

4 - Duhok Kazası: Hayvancılık ve ziraat önemli yer tutar. Çok çeşitli meyve ve sebze yetiştirilir. Ayrıca ipek böcekçiliği ve ipekçilik de önemli geçim kaynağıdır. Kazada Doski, Ergüş, Şerifan, Artuşi, Şemkan ve Benani aşiretleri yaşar. Artuşi aşireti göçebedir ve 300 haneden oluşur. Resmî okul yok. Yedisi İslâm, ikisi Hıristiyan ve Keldânî, ikisi de Musevî sıbyan okulu var. Mekteplerde 250 İslâm, 75 Hıristiyan, 43 Musevî çocuğu eğitim görmektedir. Duhok’un iki nahiyesinden Mezuri’nin 130, Etrafşehir nahiyesinin ise 90 köyü var. Merkezde 4921 Müslüman Kürt, 1747 Katolik, 494 Musevî erkek nüfus var. 140 dükkân ve mağaza, 7 han, 61 değirmen, 365 anbar, 4630 bağ, 451 bağçe, 19696 tarla, 45 câmi ve mescid, 10 özel okul, 1 idadiye, 4 tekke ve zaviye, 2 kilise ile manastır ve 1 hastahane bulunmaktadır.

5 - Zaho Kazası: Merkezde 1830 hanenin yanında 145 dükkân, 4 han, 1 hamam, 28 değirmen, 138 anbar, 532 bağ, 307 bağçe, 16 câmi ve mescid, 2 medrese ve kütüphane, 5 manastır ve kilise, 1 telgrafhane bulunmaktadır. 1786 Müslüman Kürt, 25 Ermeni, 31 Katolik, 324 Keldânî, 542 Musevî erkek nüfusa sahiptir. Zaho’dan petrol ve kömür çıkartılır. Petrol, Emlâk-i hümâyûn nâmına işletilmektedir.

6 - Sincar Kazası: 2048 hane, 580 dükkân, 26 değirmen, 2300 bahçe, 22821 tarla, 2 tekke ve zaviye ile 400 çeşmesi bulunmaktadır. 17 köyü vardır. Köylerin bir kısmı Yezidî Kürtlerle meskûndur. Hayvancılık ve bağcılık yapılır. Sincar’ın nüfusu, erkekler baz alınarak yapılan yazımda 4271 Müslüman Kürt, 4 Katolik, 2352 Yezidî olarak tespit edilmiştir.

KERKÜK SANCAĞI Arazisinin önemli bölümü Dicle ve Zab ırmakları ile sulanan bereketli ovalara sahiptir. Tarım önemli gelir kaynağıdır. Daha sonra petrol bölgede en önemli stratejik ve ekonomik değer olur. Üretilen tarım ürünleri Bağdad, Basra, Van ve Diyarbekir’e ihraç ediliyordu. Kerkük sancağı altı kazadan oluşur.

1 - Kerkük (Merkez kaza): Sancak merkezi Kerkük şehridir. Kerkük merkezde 12461 İslâm, 229 Keldânî, 381 Musevî erkek nüfus var ve Müslüman nüfusun çoğunluğu Kürt’tür. Şehirde 5000 hane, 1 hükûmet konağı, 11 karakolhâne, 1 kale, 36 câmi ve mescid, 7 medrese, 15 tekke ve zaviye, 12 han, 1282 dükkân ve mağaza, 8 hamam, 15 sıbyan mektebi, 1 mekteb-i rüşdiye, 12 fırın, 15 su değirmeni, 3 kilise, 1 havra, 1 eczahane, 1 bedesten, 1 hastahane, 30 kumaş ve bez destgâhı, 11 ipçi kârhanesi var. Kerkük’e bağlı toplam 352 köy bulunuyor,

2 - Revanduz Kazası: Kazanın Balek, Biradost ve Deyre isimli nahiyeleri ve 282 köyü bulunurdu. Kaza merkezinde 3550 kişi yaşıyordu. Kazada 800 hane, 1 câmi, 2 mescid, 1 mekteb-i rüşdiye, 2 mekteb-i sıbyan, 170 dükkân, 1 hamam, 1 değirmen 2 han vardı. Biradost nahiyesinin bir kaç köyünde Keldânî ve Yahudi aile yaşamaktaydı.

3 - Salâhiye Kazası: Kaza merkezinde 1088 hane, 2500 nüfus, 1 hükûmet konağı, 2 câmi, 2 medrese, 2 tekke, 2 hamam, 35 değirmen ile 1 telgrafhane bulunmaktaydı. Halkı ve Kürt, Türk ve Araplardan oluşuyordu. Tarım ürünleri, zengin petrol ve tuz yatakları var.

4 -Köysancak Kazası: Şaklava ve Balısan nahiyeleriyle birlikte 120 köyü var. Kazanın 1 hükûmet konağı, 1 câmi, 10 mescid, 6 mekteb-i sıbyan, 3 medrese, 3 tekke, 1420 hane, 8 değirmen, 3 hamamı bulunur. Toplam nüfusu 4200 ve Kürttür. Halk tütün tarımı ve ticareti ile geçimini sağlamaktadır.

5 - Ranîye Kazası: Kazanın merkezi Râniye köyüdür. Vezine, Kehne, Lahican, Mirkan, Navdest, Şaver, Betvin, Nazin, Hulkan, Çanaran nahiyeleri ile 250’ye yakın köy ve mezrayı içine alır. Merkezde 1 mescid, 1 hükûmet konağı, 15 dükkân ve 80 hane var. Halkı Kürttür.

SÜLEYMANİYE SANCAĞI Süleymaniye sancağı merkezinde 44 câmi ve medrese, 1 mekteb-i rüştiye-yi mülkiye, 1 rüşdiye-yi askeriye, 7 han, 952 dükkân, 1 hastahane, 2 kilise, 34 değirmen, 1 hükûmet konağı ve 8 hamam var. 8703 Müslüman Kürt ve 260 gayr-i Müslim nüfusu var. Şehir halkının çoğunluğu ticaret ve zanaatla meşguldür. Bağlı dört kazası var.

1 - Bazîyan Kazası: Kazasının merkezi Çemçemâl köyüdür. 1 askerî kışla, 1 telgrafhane, 1-2 dükkân ve kahvehane ile 70 hane bulunmaktadır.

2 - Merge Kazası: Kazada 1 hükûmet konağı, 5 câmi, 15 dükkân ve 500 hane var. Surtaş ve Bişter olmak üzere iki nahiye bağlı.

3 - Şehr-i Pazar Kazası: Şehr-i Pazar kazasının merkezi Setik köyüdür.

4 - Gülanber Kazası:. İdare merkezi İlice köyü olan Gülanber’in merkezinde 1 hamam, bir kaç mescid ve medrese vardır. Kazada Câf Aşireti yaşar.